Historia
Dom zwany Plas Uchaf wybudowany został w 1435 roku (datowanie dendrochronologiczne) prawdopodobnie z inicjatywy baronów Edeirnion lub ich wasali. W XVI wieku domostwo zostało przebudowane w celu polepszenia komfortu mieszkalnego (kominki). Funkcjonowało przez cały okres nowożytny, aż do XX wieku. Opuszczone w latach 60-tych, przejęte zostało następnie przez organizację Landmark Trust, która przeprowadziła remont zabytku.
Architektura
Budynek wzniesiony został na planie wydłużonego prostokąta o kamiennych murach obwodowych utworzonych z nieobrobionego kamienia polnego (przypuszczalnie początkowo ściany były szachulcowe, a na murowane przekształcono je w późniejszych latach XV wieku lub w XVI stuleciu). Przykryty został dwuspadowym dachem opartym na prostych, trójkątnych szczytach u krótszych boków. Jego elewacje przepruto od strony południowej (czyli od strony gospodarczego dziedzińca) dwoma portalami o półkolistych i odcinkowych zwieńczeniach i jednym portalem od strony północnej (skierowanym w stronę drogi dojazdowej). Ponadto dłuższe elewacje porozdzielały raczej nieduże, początkowo nieprzeszklone okna o czworobocznych ościeżach.
Wnętrze budynku otrzymało typowy podział dla średniowiecznych walijskich domostw średniozamożnego rycerstwa. Dzieliło się na usytuowaną pośrodku reprezentacyjną, wysoką na około 7,6 metra, otwartą po więźbę dachową aulę (hall) i dwa boczne pomieszczenia po bokach (po stronie wschodniej i zachodniej), nad którymi utworzono dodatkowe kondygnacje. Izby dolne zapewne pełniły funkcje gospodarcze, podczas gdy pomieszczenia na górze służyły celom mieszkalnym. Charakterystyczny był również poprzeczny korytarz przelotowy połączony z dwoma wejściami od północy i południa, pełniący rolę sieni wejściowej, być może oddzielonej od auli drewnianymi przegrodami.
Aula podzielona została otwartą więźbą dachową na dwa przęsła. Każda z jej jętek podtrzymywała tzw. wieszak (king post) przytwierdzony do kalenicy. Część krokwi opierała się na ścianach wzdłużnych domu (w części zachodniej auli), część zaś (w partii wschodniej) podtrzymywana była przez dwa masywne słupy, niejako dzielące przestrzeń na nawy (aisle truss). Ta właśnie część odgradzała aulę od sieni wejściowej, a jako że było to miejsce którym przechodzili wszyscy goście, dwa słupy ozdobione zostały profilowaniem ćwierćwałkami.
W XVI wieku przebudowana została wschodnia ściana szczytowa, w którą wstawiono ryzalit mieszczący kominek. Wcześniej w mieszczącej się tam kuchni musiało funkcjonować otwarte palenisko, na co wskazywałyby odkryte ślady okopcenia ścian. Okazały kominek o drewnianym nadprożu i lekkim sfazowaniu umieszczono też wówczas w nowej ścianie zachodniej auli. Podobnie i to główne pomieszczenie przed przebudową ogrzewane było centralnie usytuowanym paleniskiem, z którego dym unosił się do lufciku pośrodku więźby dachowej.
Stan obecny
Plas Uchaf to dziś zabytek unikatowy, jeden z nielicznych średniowiecznych, wiejskich domów średniej szlachty jaki zachował się do czasów współczesnych na terenie Walii. Przekształcenia nowożytne spowodowały, iż skrócona została jego wschodnia część, gdzie na początku XX wieku musiano zbudować nową ścianę szczytową. Przekształceniu uległa także część okien, przetrwała natomiast wspaniała więźba dachowa ponad dawną aulą. Budynek jest dziś własnością organizacji Landmark Trust, która zajmuje się ratowaniem zabytków architektury, odnawianiem ich i udostępnianiem w sezonie letnim do wynajęcia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Smith P., Houses of the Welsh Countryside. A Study in Historical Geography, London 1988.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire. County of Merioneth, London 1921.
Strona internetowa britishlistedbuildings.co.uk, Plas Ucha A Grade I Listed Building in Cynwyd, Denbighshire.
Strona internetowa coflein.gov.uk, Plas Uchaf; Plas Ucha, Cynwyd.