Historia
Kamienne miejskie mury obronne w Pembroke zostały wzniesione na przełomie XIII i XIV wieku, jednak poprzedzone były starszymi obwarowaniami, otaczającymi niewielki obszar między kościołem parafialnym a zamkiem. Pembroke założone zostało w 1093 roku przez anglo-normańskiego awanturnika Rogera de Montgomery, który najechał zachodnią część Walii po śmierci jej rodzimego władcy, Rhysa ap Tewdwra. Syn Rogera, Arnulf, podporządkował sobie okoliczne tereny, ale nim zdołał umocnić władzę, jego dobra na początku XII wieku przejął król Henryk I. Władca po wysiedleniu tubylczej ludności i zastąpieniu jej kolonistami z zachodniej Anglii, nadał między 1102 a 1135 rokiem podzamkowej osadzie prawa miejskie. W 1138 roku jeden z czołowych anglo-normańskich baronów, Gilbert de Clare, został mianowany earlem Pembroke, które stało się ośrodkiem hrabstwa (ang. earldom) o półautonomicznym aż do końca średniowiecza statusie. Z tego względu obwarowania Pembroke nie podlegały odtąd przywilejom budowlanym (ang. murage grants), czyli zezwoleniom angielskich władców na zbieranie pieniędzy na ich budowę, pozyskiwanym przede wszystkim ze zwolnień od podatków i innych powinności.
Prawdopodobnie na początku XIII wieku, kiedy za rządów Williama Marshala powstały przedmieścia rozrośniętej osady, obwarowania przedłużono do leżącego na wschodzie kościoła św. Michała. Nadal jednak były one konstrukcji drewniano – ziemnej. Mało prawdopodobne, by wznoszenie kamiennych fortyfikacji miejskich rozpoczęto przed budową murowanych obwarowań podzamcza, nad którym prace trwały w czasach Williama de Valence, pierwszego earla Pembroke trzeciej kreacji. William do przebudowy zamku przystąpił po 1257 roku, w wyniku królewskiego polecenia swojego przyrodniego brata, króla Henryka III, a ukończył około 1280 roku. Ewentualnie w trakcie tego etapu prac murowane fortyfikacje wraz z podzamczem uzyskała starsza zachodnia część miasta, ale dopiero rozbudowa z przełomu XIII i XIV wieku, z czasów syna Williama, Aymera de Valence, otoczyła całe miasto murowanym obwodem obwarowań.
W drugiej połowie XIV wieku i w XV stuleciu miejskie mury obronne Pembroke musiały być poddawane naprawom. W 1377 roku konstablowi zamku Degareyowi Seysowi zlecono przeprowadzenie pomiarów, napraw i ufortyfikowanie zamku oraz miasta, co wskazywałoby na zły stan miejskich fortyfikacji lub nawet na ich nie ukończenie na przełomie XIII i XIV wieku. Zarzucenie lub spowolnienie budowy wynikać mogło z osłabienia pierwotnej inicjatywy w okresie długich nieobecności lordów w Pembroke po połowie XIV wieku oraz słabości ekonomicznej mieszczan. Kolejne prace remontowo – budowlane musiały być prowadzone po szkodach wyrządzonych w trakcie walijskiego powstania Owaina Glyndŵra z początku XV wieku, choć nie zostały one odnotowane w przekazach pisemnych. Wzmianka o obwarowaniach miejskich pojawiła się dopiero w latach 1479-1480, kiedy to wydano 24 szylingi i 4 pensy na odcinek muru w południowej części obwodu. W latach 1480-1481 wspomniano o zniszczonych zabudowaniach mieszkalnych, które znajdowały się zbyt blisko obwarowań w czasie powstania i jeszcze do tamtego czasu nie zostały odbudowane. W 1482 roku bailiff Pembroke poprosił o wsparcie remontu muru, który wykonano aż z poziomu fundamentów, płacąc za 96 ładunków wapna, 5 ładunków żwiru i wóz kamienia. W latach 1543-1544 na różne naprawy wschodniej bramy miasta przeznaczono 14 szylingów i 8 pensów.
W pierwszej połowie XVI wieku miasto utraciło półautonomiczny status i zaczęło stopniowo podupadać. W 1610 roku angielski kartograf John Speed zapisał, że w Pembroke widział więcej domów bez mieszkańców, niż w jakimkolwiek innym mieście podczas swej podróży. W takiej sytuacji mury miejskie z pewnością nie były już utrzymywane, tym bardziej, że nawet sam zamek nie był obsadzony garnizonem. Chociaż obawiano się napaści piratów i francuskiej inwazji, władze w sprawie obronności polegały na nowożytnych fortyfikacjach hrabstwa z czasów Henryka VIII. Pospieszne naprawy i częściową odbudowę obwarowań Pembroke przeprowadzono dopiero w trakcie angielskiej wojny domowej z lat 40-tych XVII wieku, dzięki czemu w 1648 roku odparto szturm na miasto, wykonany przy użyciu drabin. Już jednak oblężenie z tego samego roku, przeprowadzone przez lepiej wyekwipowane wojska Olivera Cromwella, doprowadziło do upadku Pembroke. Wojska ostrzeliwały miasto przez kilka tygodni, przyczyniając się do znacznych uszkodzeń zarówno zamku jak i obwarowań miejskich. Dodatkowo po zakończeniu walk z rozkazu Cromwella przeprowadzono celowe wyburzenia fortyfikacji o nieznanym zakresie. Choć miasto odżyło gospodarczo w XVIII stuleciu, to nikt nie brał pod uwagę inwestowania w przestarzałe mury miejskie. Stały się one źródłem darmowego materiału budowlanego oraz celem rozbiórek mających poprawić komunikację.
Architektura
Miasto założono na wapiennym grzbiecie, na planie wydłużonego na osi wschód – zachód wieloboku, z wyraźnym zwężeniem pośrodku, zapewne wynikającym z etapowego powiększania zasięgu obwarowań. Obszar objęty murami miał około 850 metrów długości i maksymalnie 240 metrów szerokości. Od północy ograniczony był wydłużonym stawem Młyńskim, rozlanym na rzece Pembroke, a od południa niewielkim strumieniem Monkton Pill, który łączył się ze stawem na zachodzie. Niski teren wzdłuż południowego strumienia był ciężki do przebycia, pokryty słonymi bagnami i często podtapiany. Większych przeszkód naturalnych pozbawiony był jedynie krótki odcinek wschodni. Po stronie północno – zachodniej nadrzeczny skalisty cypel zajmowany był przez zamek, którego obwarowania stykały się z dwoma kurtynami muru miejskiego.
Ograniczenia terenowe wpłynęły na liniową formę miasta, rozłożonego w zasadzie wzdłuż jeden długiej ulicy, poszerzającej się we wschodniej części, gdzie obejmowała zabudowę śródrynkową, wiodącej od zamku na zachodzie do bramy na wschodzie, za którą łączyły się szlaki z Carmarthen i Tenby. Krótkie ulice poprzeczne miasta wiodły jedynie do mostu nad rzeką Pembroke i bramy u podnóża zamku, przy czym ta ostatnia ulica była w zasadzie przedłużeniem głównego traktu na osi miasta. Wzdłuż obu jego boków znajdowały się wąskie i długie działki mieszczańskie, które dochodziły do linii obwarowań, bez pozostawienia miejsca na uliczkę podmurną. Miasto nie miało jednak gęstej zabudowy, dlatego tylne części działek w średniowieczu zapewne zajmowane były przez sady i ogrody, co ułatwiało dostęp do murów obronnych. Działki we wschodniej części miasta były wyraźnie szersze od tych w zachodniej części, co wskazywałoby, podobnie jak środkowe zwężenie obwodu obronnego, na etapowość rozwoju Pembroke i jego obwarowań. Ostatecznie miasto uformowane zostało w pierwszej połowie XIII wieku, po wchłonięciu targowego przedmieścia z kościołem św. Michała do starszej części osady z kościołem św. Marii.
Miejski mur obronny Pembroke wzniesiony został z nieopracowanego, łączonego zaprawą wapienia o średniej wielkości. Prawdopodobnie zwieńczony był chodnikiem straży oraz osłaniającym go od strony przedpola przedpiersiem z krenelażem, przy czym chodnik znajdował się raczej na odsadzce niż na drewnianym ganku. Przypuszczalnie na najbardziej zagrożonym odcinku wschodnim, najdalszym od zamku i jedynym nie posiadającym przeszkód wodnych, mur poprzedzony był fosą w postaci suchego rowu. Na większości obwodu charakteryzował się bardzo długimi kurtynami, z licznymi fragmentami zaoblonymi w celu dostosowania do formy terenu.
Obwód muru wzmocniony był co najmniej sześcioma basztami. Najmocniej ufortyfikowano część wschodnią, najbardziej oddaloną od zamku. Po północno – wschodniej stronie znajdowały się dwie cylindryczne baszty, a po południowo – wschodniej trzy, rozmieszczone w około 19 metrowych odstępach. Pojedynczą basztę umieszczono także w południowo – zachodniej części obwarowań. W większości miały one średnicę około 6-7 metrów i były wysunięte przed lico muru. Zapewne nie były zbyt wysokie, maksymalnie przekraczały wysokość muru obronnego o jedną kondygnację. Ich mury przeprute były promieniście rozmieszczonymi otworami strzeleckimi, z których na każdej kondygnacji po jednym skierowano w przedpole, a dwa kolejne flankowały przyległe odcinki kurtyn muru obronnego. Wewnętrzną komunikację zapewniały w basztach osadzone w grubości ścian spiralne klatki schodowe, dla których w co najmniej dwóch basztach musiano utworzyć nieco grubszy fragment muru, lekko zniekształcający cylindryczny rzut.
Narożna, północno – wschodnia baszta, zwana Wieżą Bernarda, otrzymała wyjątkową formę na tle innych. Wzniesiono ją na planie koła o średnicy około 8,8 metra, z murem grubym na 2,1 metra. Została w całości wysunięta przed obwód murów miejskich, z którymi łączyła ją krótka prosta kurtyna. Posiadała trzy kondygnacje, zewnętrzną latrynę na masywnych wspornikach oraz kominek wewnątrz, by służyć jako kwatera mieszkalna w czasie pokoju. Pomieszczenie z kominkiem zwieńczone zostało sklepieniem kopułowym. Jego oświetlenie zapewnione było dwoma oknami z bocznymi kamiennymi siedziskami, w tym jednym dwudzielnym. Ponadto zaopatrzone było w trzy rozglifione do wnętrza szczelinowe otwory strzeleckie. Wejście z chodnika straży w koronie muru poprzedzone było krótkim, sklepionym korytarzem. Co ciekawe zamykano je ryglem osadzanym w otworze w murze, broną i być może małą zwodzoną kładką, co mogło z baszty uczynić samodzielny punkt oporu. Korytarz skomunikowany był ze wspomnianą latryną oraz ze spiralną klatką schodową prowadzącą na niższą kondygnację z czterema otworami strzeleckimi i nieco większym otworem okiennym z siedziskami. Jeszcze niżej znajdowała się ciemna, pozbawiona otworów piwnica, natomiast w górę schody wiodły na kondygnację bojową na samej górze baszty.
Do miasta prowadziły trzy bramy: brama zachodnia położona na południe od zamku, w bliskiej od niego odległości, brama Wodna umieszczona na wschód od zamku w północnej części obwodu, skierowana na staw młyński, oraz najbardziej od zamku oddalona brama wschodnia. Ponadto komunikację ułatwiały co najmniej dwie mniejsze furty, odnotowane w drugiej połowie XV wieku. Bramy wschodnia i zachodnia usytuowane były na zakończeniu głównej drogi przelotowej biegnącej przez miasto. Brama północna stałą tuż przed przeprawą mostową na zakończeniu krótkiej ulicy poprzecznej. Ta ostatnia była typową dla początku XIV wieku budowlą, wyposażoną w dwie baszty flankujące umieszczony między nimi przejazd, nad którym znajdowało się osadzone na arkadzie przedpiersie, prawdopodobnie z funkcją machikuły. Brama wschodnia mogła mieć formę zbliżoną do zespołu bramnego podzamcza, gdzie w XIV wieku utworzono zaoblony barbakan przy jeden z wież.
Stan obecny
Obwarowania miejskie Pembroke wraz z tamtejszym zamkiem tworzą jeden z najbardziej imponujących wizualnie średniowiecznych zespołów architektonicznych w południowo – zachodniej części Walii, dorównujący edwardiańskim miastom i zamkom w północnej Walii. Fragmenty murów obronnych przetrwały w południowej i południowo – wschodniej części obwodu, gdzie widoczne są także relikty dwóch baszt, z których jedna nadbudowana jest nowożytną konstrukcją o formie altany. Kolejny dłuższy fragment obwarowań znajduje się w północno – wschodniej części obwodu, gdzie przetrwały dwie baszty, w tym tzw. Wieża Bernarda, obecnie najlepiej zachowany element fortyfikacji Pembroke. Z bram miejskich widoczne są jedynie relikty bramy zachodniej (brama północna rozebrana została około 1820 roku, bramy zachodnia i wschodnia, po zniszczeniach z czasów wojny domowej, ostatecznie zostały usunięte w XVIII stuleciu).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
King D.J.C., Cheshire M., The town walls of Pembroke, „Archaeologia Cambrensis”, 131/1982.
Ludlow N., Pembroke castle. Birthplace of the Tudor dynasty, Pembroke 2001.
Ludlow N., Pembroke town walls project, archaeological interpretation and condition survey, Pembroke 2001.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.