Historia
Murowana nawa i prezbiterium kościoła św. Illtyda prawdopodobnie zbudowane zostały w drugiej połowie XIII wieku, choć kościół w Pembrey funkcjonować musiał już przed 1120 rokiem, kiedy to podarowany został angielskiemu opactwu w Sherborne przez Rogera of Salisbury, lorda Kidwelly. W rejestrze Taxatio Ecclesiastica z 1291 roku, spisanym po uzgodnieniach papieża Mikołaja IV z królem Edwardem, w celu wyceny podatków kościelnych od angielskich, walijskich i irlandzkich kościołów i prebend, roczny dochód kościoła św. Illtyda wyceniony został na 6 funtów 13 szylingów i 4 pensy.
W XIV wieku przebudowane zostało prezbiterium kościoła św. Illtyda oraz dobudowana sąsiadująca z nim kaplica, po raz pierwszy wspomniana w źródłach pisanych w 1366 roku, kiedy to kościół w Pembrey został podarowany biskupowi St Davids przez Jana z Gandawy, księcia Lancaster. Warunkiem przekazania miało być założenie kaplicy, na którą przeznaczono dochody kościoła św. Izmaela w Carms. Prawdopodobnie w kolejnym stuleciu przy kościele w Pembrey wzniesiona została kruchta, a w pierwszej połowie XVI wieku nawa północna. Zapewne wtedy też powstała wieża, po raz pierwszy odnotowana w przekazach pisemnych dopiero w 1552 roku.
W okresie reformacji prawo patronatu kościoła przypadło Koronie, a następnie osobom prywatnym. Prawdopodobnie z ich fundacji pod koniec XVI lub na początku XVII wieku wymienione zostało zadaszenie nawy, kaplicy i prezbiterium, wciąż jednak utrzymane w stylistyce i konstrukcji charakterystycznej dla późnego średniowiecza. Bliżej nieznane prace prowadzono także w 1717 roku, gdyż taką datę wyryto na portalu południowym. W 1818 roku przeprowadzono renowację, w trakcie której wymieniono większość okien w prezbiterium i kaplicy, zaś w latach 1910-1911 w nawie północnej. Wiktoriańskie remonty miały też miejsce w 1856 i 1857 roku.
Architektura
Kościół św. Illtyda zbudowany został na terenie nadmorskiej niziny, od północy ograniczonej pasmem wzgórz, w pobliżu przepływającej od południa niewielkiej rzeki. W XIII wieku posiadał układ typowy dla późnoromańskich, cz też wczesnogotyckich wiejskich świątyń parafialnych, choć wyróżniał się sporymi rozmiarami, zwłaszcza okazałej nawy, wzniesionej na planie wydłużonego prostokąta. Od wschodu sąsiadowała ona z węższym i krótszym prezbiterium, także zbudowanym na rzucie prostokąta. Obie części przykryte były osobnymi dachami dwuspadowymi.
Gotycka i późnogotycka rozbudowa kościoła doprowadziła do jego znacznego powiększenia, a także nadania bardziej unikalnego kształtu w planie. Uzyskano to przez dostawienie w XIV wieku po północnej stronie prezbiterium kaplicy, która utworzyła z nim wspólną, prostą elewację wschodnią. Od zachodu kaplica sąsiadowała z krótką nawą północną, przystawioną w pierwszej połowie XVI wieku na około dwóch trzecich długości do nawy głównej. Pozostałą część w narożniku północno – zachodnim wypełniła czworoboczna wieża. Dodatkowo w XV wieku południowe wejście do nawy głównej poprzedzone zostało kruchtą z bocznymi, kamiennymi siedziskami w środku.
Wieża uzyskała dość typową formę dla regionu Carmarthenshire, ale wyróżniała się znaczną wysokością około 21 metrów i aż czterema piętrami ponad przyziemiem. Jej najniższa kondygnacja, która miała najmasywniejsze mury obwodowe, do poziomu 2,7 metra otrzymała pochyłą ku wnętrzu elewację, zakończoną gzymsem kordonowym. Najwyższą kondygnację zwieńczono osadzonym na wspornikach przedpiersiem i zaopatrzono od północnego – wschodu w prostokątny ryzalit mieszczący spiralną klatkę schodową. W murze ryzalitu umieszczono proste otwory szczelinowe, natomiast w ścianach głównej części wieży dwudzielne otwory, przebite z każdej strony na kondygnacji z dzwonami (wyjątkowo w ścianie południowej umieszczono otwór jednodzielny).
Wewnątrz kościoła obydwie nawy połączono dwoma arkadami opartymi na pojedynczym, ośmiobocznym w przekroju filarze i dwóch filarach przyściennych. Arkady otrzymały formę ostrołuczną z obniżonymi kluczami archiwolt, typową dla późnego gotyku angielskiego. Były surowe, pozbawione profilowania i jakichkolwiek zdobień. Wyższa, ale podobnie ukształtowana była starsza arkada tęczy, na której być może częściowo wzorowali się późniejsi budowniczowie. W średniowieczu stać przed nią musiało lektorium z balkonem podtrzymywanym przez przyścienne konsole i dostępnym portalem przebitym wysoko w ścianie tęczowej. Wewnątrz prezbiterium umieszczono malutką, czworoboczną piscinę oraz armarium o ostrołucznym zwieńczeniu. W stronę północną prezbiterium otwarto na kaplicę dwoma dość wąskimi ostrołucznymi arkadami, także podtrzymywanymi przed pojedynczy środkowy filar ze sfazowanymi narożnikami. Przyziemie wieży skomunikowano z północną nawą ostrołuczną arkadą.
Stan obecny
Kościół posiada dziś układ otrzymany prawie w całości w średniowieczu, za wyjątkiem niedużego nowożytnego aneksu dostawionego od północy do wieży. Niestety duża część pierwotnych detali architektonicznych uległa zniszczeniu lub wymianie. Jedyne oryginalne okno z XIV wieku zachowało się po wschodniej stronie kruchty, reszta natomiast została przekształcona lub mocno odnowiona w XIX i XX wieku. Ten sam los spotkał więźbę dachową i drewniane kolebki, jedynie nad nawą główną i prezbiterium częściowo mogą one pochodzić z przełomu XVI i XVII wieku. We wnętrzu prezbiterium zachowała się średniowieczna piscina i półka ścienna. W kruchcie znajduje się oryginalny portal nawy z XIII wieku, w południowym murze prezbiterium zamurowany portal z XIV lub XV wieku. Oryginalną formę mają także arkady rozdzielające poszczególne części kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, V County of Carmarthen, London 1917.