Historia
W drugiej połowie XI wieku nowy angielski król Wilhelm I Zdobywca nie angażował się bezpośrednio w podbój walijskich ziem. Zadanie ekspansji pozostawił lordom marchii, przygranicznych jednostek terytorialnych o szerokiej autonomii. Ich władcy zachęcani byli do przejmowania walijskich ziem i budowy zamków które zabezpieczały ich postępy. Chociaż osobiście nadal podlegali władzy króla, w zasadzie byli samorządni w podbitych krajach. Około 1089 roku jeden z nich, Robert Fitzhamon, baron Gloucester, zaatakował walijskie królestwo Morgannwg w południowej Walii. Wyruszył wzdłuż wybrzeża, zbudował zamek Newport, a następnie udał się na zachód by podbić Vale of Glamorgan, gdzie założył swoją główną siedzibę w Cardiff. Jeszcze przed 1106 rokiem posunął się dalej na zachód do rzeki Ogmore. Ta naturalna bariera stała się tymczasową granicą pomiędzy rdzennymi Walijczykami a Normanami, a Robert i jego towarzysze zbudowali trzy zamki, aby zabezpieczyć podbite tereny: Newcastle wzniesiony przez samego Roberta, Coity wzniesiony przez Payna de Turberville i Ogmore, który został zbudowany przez Williama de Londres.
William de Londres otrzymał ziemie wokół Ogmore od Roberta Fitzhamona i zbudował na początku XII wieku drewniano – ziemny obwód obronny (ringwork), chroniący przeprawy na rzece Ogmore. W 1116 roku nowa warownia po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych, kiedy to została zaatakowana przez Walijczyków Gruffydda ap Rhys ap Tewdwra i rzekomo obroniona tylko dzięki wysiłkom służącego (ang. butler) Williama, który następnie został sir Arnoldem Butlerem. Atak ten skłonił Williama, a następnie jego syna Maurycego do przebudowy zamku na obiekt murowany. W ich czasach wzniesiony został kamienny donżon, natomiast po śmierci Maurycego w 1166 roku, jego potomkowie ufundowali w ostatniej ćwierci XII wieku kolejny murowany budynek, a następnie na początku XIII wieku obwód kamiennych murów wraz z budynkiem auli.
Gdy Anglo-Normanowie zepchnęli Walijczyków w swych podbojach w zachodnie rejony kraju, strategiczne znaczenie zamku zmalało. Pod koniec XIII wieku, gdy Edward I Długonogi ostatecznie ukończył podbój Walii, militarna rola zamku dobiegła końca, chociaż nadal służył jako ośrodek administracji i wymiaru sprawiedliwości. Ogmore pozostało w rękach rodu Londres do 1224 roku, kiedy to Hawise poślubiła Waltera de Braose. Już rok później wydana została za Patricka de Chaworth, którego ród główną siedzibę uczynił w Kidwelly, natomiast w 1297 roku Maud de Chaworth poślubiła Henryka Lancastera, młodszego syna earla Lancaster. Odtąd zamek został włączony do księstwa Lancaster, a następnie, w związku z tym, iż w 1399 roku Henry Bolingbroke przejął tron (jako Henryk IV), stał się częścią królewskiej domeny.
Na początku XV wieku Ogmore odniosło zniszczenia podczas walijskiego powstania Owaina Glyndŵra. Były one najpewniej dotkliwe, gdyż zamek został naprawiony dopiero w latach 40-tych XV wieku. Spaleniu ulec miała „komnata rycerska”, prawdopodobnie aula, oraz naprawiony w 1429 roku most przed bramą. W 1454 roku na podzamczu wzniesiono nowy budynek sądu, który był używany do początku XIX wieku. Sam zamek jeszcze w latach 30-tych XVI wieku opisywano jako dobrze utrzymany, ale już w pierwszej połowie XVII stulecia funkcjonował jedynie budynek sądu. Pozostałe zabudowania musiały zostać opuszczone, jako że na rycinach z końca XVIII wieku przedstawiano je już jako zrujnowane.
Architektura
Zamek Ogmore został wzniesiony na terenie doliny zalewowej, na planie wieloboku o kształcie zbliżonym do owalu i wymiarach około 50 metrów długości i 35 metrów szerokości. Od strony północnej zabezpieczony był rzeką Ewenny, której nurt pierwotnie podchodził blisko pod obwarowania, a na południowym – zachodzie łączył się z rzeką Ogmore (wal. Afon Ogwr). Rzeka wykorzystywana była do napełniania otaczającej zamek z pozostałych stron fosy, przy czym poziom wody kontrolowały śluzy umieszczone w dwóch poprzecznych ścianach zabezpieczających fosę na północ i południe od bramy. Po południowo – wschodniej stronie zamku teren podwyższał się, ale niedogodność tą niwelowały zabagnione, podmokłe, płaskie obszary wokół budowli.
W czasach Maurycego de Londres, czyli w latach 20-tych XII wieku, ukończony został czworoboczny donżon po stronie zachodniej obwodu, jeden z najstarszych na terenie Glamorgan. Posiadał on w planie formę prostokąta o wymiarach 14,3 x 9,6 metra, mury grube na 1,8 metra, początkowo dwie kondygnacje, a od XIII wieku trzy kondygnacje rozdzielone drewnianymi stropami i około 14-15 metrów wysokości. Pierwotne wejście do niego zapewne znajdowało się na wysokości piętra i prowadziło przez zewnętrzne schody, jednak w XIII wieku przebito portal wejściowy wprost do przyziemia. Pierwsze piętro zawierało wielką salę, podzieloną drewnianą ścianką działową pod koniec średniowiecza na dwie komory: północną z kominkiem i oknem od strony rzeki oraz nieco większą południową oświetloną dwoma oknami. W XII wieku była to jednak jedna duża główna komnata mieszkalna donżonu. Kamienna klatka schodowa prowadziła z niej na wyższe piętro, dobudowane na początku XIII wieku i dalej na górną galerię obronną. Nowa komnata przejęła wówczas rolę niższej kondygnacji, jako ogrzewane kominkiem mieszkanie dla pana zamku i jego rodziny. Klapa z drabiną prowadziła natomiast z pierwszego piętra w dół do gospodarczego przyziemia. Obie górne kondygnacje pokryte były wewnątrz tynkami i być może ozdobione polichromiami. Na początku XIII wieku donżon został również wyposażony w wieżyczkę latrynową w północno – zachodnim narożniku, a okno w północnej ścianie pierwszego piętra przekształcono na portal wejściowy na drewniany ganek i dalej kurtynę muru obronnego. Dodatkowy portal przebito po stronie południowo – zachodniej łącząc donżon z krótką kurtyną muru i wzniesionym wówczas budynkiem bramnym.
Na dziedzińcu naprzeciwko donżonu, po wschodniej stronie, znajdował się czworoboczny, pierwotnie wolnostojący budynek o metryce sięgającej końca XII wieku. Miał on wymiary około 9,5 x 7,5 metra z murami grubymi na 1,1 metra. Pozostały z niego tylko schody prowadzące do sklepionego kolebkowo przejścia wiodącego do piwnicy. Ta oświetlana była małymi oknami umieszczonymi wysoko w ścianie od północy i południa oraz wąskimi drzwiami w ścianie wschodniej. Wysoko umieszczone okna, a także brak kominka wskazują, iż pomieszczenie to wykorzystywano do celów magazynowych. Nie wiadomo jakie było pierwotne przeznaczenie górnych kondygnacji budynku, zapewne także murowanych. Pod koniec średniowiecza po stronie zachodniej po obu stronach schodów do piwnicy dostawiono dwie małe izby.
Na początku XIII wieku wymieniono drewniano – ziemny obwód obronny zamku na kamienny mur o wysokości około 5 metrów do poziomu chodnika straży (kolejne 1,6 metra przypadało na blankowane przedpiersie). Mur w części południowej miał jedynie 1,1 metra u podstawy i dodatkowo zwężał się w górnych partiach, chodnik straży musiał więc być poszerzany drewnianym gankiem. W południowo – zachodniej części założenia, tuż obok donżonu wzniesiono niewielki czworoboczny budynek bramny wielkości 5,1 x 3,5 metra. Miał on sklepiony przejazd bramny zamykany jedynie na drewniane dwuskrzydłowe wrota (bez brony) oraz wnękę w ścianie bocznej, przypuszczalnie miejsce dla odźwiernego. Komnata nad przejazdem bramnym osiągalna była z donżonu i z ganku wzdłuż muru obronnego. Brama zaopatrzona była również w wysunięte w stronę fosy przedbramie w formie szyi zakończonej zwodzonym mostem. W momencie podniesienia mostu nad fosą, jego tylna część opadała do obmurowanego dołu w przedbramiu. Wraz z budową muru obwodowego wzniesiono również wieżyczkę latrynową przy donżonie, z odpływem ścieku usytuowanym w otworze przy podstawie. Na górnej kondygnacji wieżyczka posiadała krzyżowy otwór strzelecki, który mógł zapewniać wsparcie bramy flankowym ogniem oraz doświetlać samą latrynę. Dodatkowe dwie latryny w formie niewielkich czworobocznych wieżyczek wysuniętych przed obwód muru znajdowały się po stronie wschodniej. Północna prawdopodobnie dostępna była bezpośrednio z poziomu dziedzińca i wykorzystywana była przez służbę, natomiast wejście do południowej wiodło z poziomu chodnika obronnego w koronie muru, a więc służyła patrolującym obwarowania strażnikom.
W północnej części dziedzińca od XIII wieku znajdował się prostokątny w planie budynek o wymiarach 21,7 x 7,7 metra, mieszczący prawdopodobnie aulę (hall), a po zachodniej stronie sąsiadujący z nim mniejszy wieloboczny budynek kuchni. Budynek auli w odróżnieniu od większości tego typu piętrowych konstrukcji był zapewne jednokondygnacyjny i nie wystawał powyżej poziomu chodnika w koronie murów obwodowych. W żadnej z jego ścian nie umieszczono kominka, lecz ciepło zapewniało centralnie ulokowane palenisko. Ścianę południową przebudowano w okresie późnego średniowiecza, umieszczając w niej dwa portale wejściowe i trzy małe okna. Głównym wejściem był zapewne portal wschodni zamykany na zasuwę blokowaną w otworze w murze. Dodatkowy otwór okienny znajdował się w ścianie wschodniej. Jako, iż wychodził na zewnątrz zamku, blokowany był żelazną kratą i drewnianą okiennicą zamykaną na zasuwę. We wschodniej kurtynie muru obwodowego, blisko narożnika południowo – wschodniego auli przepruto boczną furtę, być może prowadzącą do niewielkiej przystani nad rzeką, w miejscu gdzie łączyła się z nią poszerzona część fosy. W późniejszym okresie średniowiecza furtę tą zablokowano, by pomieścić kominek ogrzewający nowy budynek, który wypełnił przestrzeń między aulą a budynkiem z XII wieku. Ostatnie późnośredniowieczne zabudowania na terenie dziedzińca wzniesiono w jego południowej części. Był to podłużny dom o wymiarach 14,2 x 5,8 metra, podzielony na trzy izby o nieznanym przeznaczeniu.
Przedzamcze rozpościerało się po zachodniej stronie zamku, posiadało obwarowania drewniano – ziemne i zabezpieczone było fosą. Wjazd w jego obręb usytuowany był po stronie południowo – zachodniej. Najstarsze murowane zabudowania podzamcza z początku XIII wieku znajdowały się w północno – zachodnim narożniku dziedzińca. Pod koniec XIII stulecia budynek ten z nieznanych przyczyn został rozebrany, a w pobliżu usytuowano cylindryczny piec do wypalania wapna. W okresie tym na północ od pieca wzniesiono również nadrzeczną furtę z wąskim murowanym przejściem wciśniętym w obwarowania. Prawdopodobnie w XV wieku piec został porzucony, a całą północno – zachodnią część dziedzińca podzamcza zajął duży, prostokątny w planie budynek wielkości 14,1 x 6,4 metra, oraz krótka kurtyna muru, która zamknęła od północy niewielki dziedzińczyk przed furtą wodną. Budynek posiadał trójkątne szczyty przy krótszych bokach, jedno i dwudzielne, rozglifione od wewnątrz okna, pierwotnie zabezpieczone żelaznymi kratami oraz portale wejściowe zamykane na zasuwy osadzane w otworach w murze. Przypuszczalnie służył za miejsce obrad sądu. Po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w latach 1454-1455, lecz możliwe, iż jego początki jako kaplicy sięgały XIV wieku (na funkcje sakralne wskazywałoby rozmieszczenie okien). We wnętrzu nie posiadał kominka, a przykryty był otwartą więźbą dachową, później zastąpioną stropem układanym na kamiennych wspornikach.
Stan obecny
Zamek znajduje się w stanie słabo zachowanej, lecz mimo wszystko dość czytelnej ruiny. Przetrwała zachodnia ściana donżonu do wysokości 12,5 metrów, część wieżyczki latrynowej, fragmenty muru obronnego, fundamenty budynków i fosa zamkowa. Na przedzamczu w dobrym stanie zachował się budynek sądu z XV wieku. Zamek udostępniony jest za darmo do zwiedzania w terminie od 1 kwietnia 2018 do 31 marca 2019, codziennie w godzinach 10.00 – 16.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Kenyon J., Spurgeon C.J., Coity Castle, Ogmore Castle, Newcastle (Bridgend), Cardiff 2001.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Glamorgan Early Castles, London 1991.