Historia
Zamek został zbudowany pod koniec XII wieku przez Williama z rodu FitzMartin, syna Roberta FitzMartina. Byli to Normanowie osiedleni w Somerset i Devon, którzy chcąc poszerzyć swoje posiadłości, uczestniczyli w podboju południowo – zachodniej Walii (baronia Cemais). Po bitwie pod Crug Mawr w 1136 roku, w trakcie której Walijczycy pokonali najeźdźców, rodzina FitzMartin utraciła znaczne terytoria, i choć w kolejnych latach część z nich odzyskała, to w 1191 roku walijski władca Lord Rhys (Rhys ap Grufford) zajął główną siedzibę rodu, zamek Nevern. William FitzMartin przeniósł się wówczas do Newport, gdzie ufundował nowy, położony blisko morza zamek, który można było zaopatrywać bezpiecznie łodziami z Anglii. Zamek ten wkrótce stał się główną warownią w regionie, dzięki czemu William mógł do około 1204 roku odzyskać swą władzę nad Cemais
W 1215 roku Newport zostało zdobyte przez Llywelyna Wielkiego (Llywelyna Iorwetha), a w 1257 roku przez Llywelyna Ostatniego (Llywelyna ap Gruffyda), lecz za każdym razem było odzyskiwane przez FitzMartinów, przy czym po drugim z najazdów zamek został przebudowany na warownię murowaną (być może na nowym miejscu, oddalonym o kilkaset metrów od pierwotnego). Od tamtego czasu Newport bez większych katastrof służyło FitzMartinom aż do śmierci ostatniego z nich, Williama FitzMartina, około 1324 – 1325.
W 1326 roku zamek został przekazany na drodze małżeńskich koligacji Nicholasowi Audleyowi, ożenionemu z córką Williama – Joan. W 1370 roku lord Nicholas Audley zarządził wzmocnienie swych zamków, w tym także Newport, z obawy przed atakiem Francuzów. Kolejne prace remontowe odnotowano w źródłach pisanych w 1395 i 1398. Na początku XV wieku zamek został poważnie uszkodzony podczas walijskiego buntu Owaina Glyndŵra, w trakcie którego został w 1408 roku zdobyty przez powstańców. W 1497 roku tymczasowo przeszedł na własność Korony, gdy ówczesny lord Audley, James, został stracony za zdradę stanu. Wszystkie jego ziemie zostały skonfiskowane, lecz zwrócono je w 1534 roku synowi Jamesa Audleya.
W 1543 roku zamek sprzedany został Williamowi Owenowi z Henllys, po którym właścicielem został jego syn, George Owen. Według opisów z 1583 roku zamek był wówczas już od dłuższego czasu podupadłą i zaniedbaną budowlą (między innymi w wieży cylindrycznej miały być trzymane psy właściciela, a fosa przekształciła się w staw). W kolejnych latach musiał jeszcze bardziej podupaść, gdyż na rycinach z pierwszej połowy XVIII wieku większość z jego zabudowań znajdowała się już w ruinie. W 1859 roku na miejscu zamku została zbudowana prywatna rezydencja, z powodu której niestety zburzono jedną z baszt bramnych.
Architektura
Zamek został zbudowany na wzniesieniu o z grubsza kolistej w planie partii szczytowej, tworzącej część północnych stoków Mynydd Carningli. Na południu teren wznosił się, podczas gdy po stronie północnej łagodniej opadał w kierunku estuarium Afon Nyfer. Od wschodu i zachodu wzniesienie ograniczone było mniejszymi strumieniami Afon Ysgolheigion oraz Afon Felin. Zamek otrzymał w planie kształt zbliżony do czworoboku, utworzonego z pojedynczego pierścienia muru obronnego wzmocnionego trzema narożnymi wieżami, oraz dodatkowo otoczonego suchą fosą. Mur obronny składał się z serii krótkich prostych odcinków. Zwieńczony był przedpiersiem z krenelażem i chodnikiem straży.
Brama wjazdowa na dziedziniec znajdowała się po stronie północnej i składała się z budynku z dwoma podkowiastymi basztami flankującymi środkowy przejazd. Co ciekawe baszty bramne nie posiadały identycznych wymiarów, zachodnia o szerokości około 6,5 metra była nieco większa niż wschodnia o szerokości 4,8 metra. Całkowita długość budynku bramnego wynosiła około 16 metrów, a przejazd bramny miał 2,8 metra szerokości. Topografia terenu przed bramą wskazuje iż mogła ona być poprzedzona rodzajem przedbramia lub barbakanu. Baszta zachodnia mieściła trzy kondygnacje wyróżnione na zewnątrz odsadzkami muru. Dwie najniższe otrzymały w planie kształt podkowiasty, trzecia natomiast wieloboczny, nad którym utworzono osadzone na wspornikach wysokie przedpiersie z krenelażem. Jako że w górnej partii drugiej kondygnacji nastąpiła wyraźna zmiana używanego materiału budowlanego, baszta musiała być przebudowywana, prawdopodobnie około 1370 roku. Wejście do niej wiodło z przejazdu bramnego przez grubą na 2,3 metra ścianę wschodnią i zamykane było solidnymi drzwiami blokowanymi ryglem osadzanym w otworze w murze. Nie ma pewności jak przedostawano się na wyższe kondygnacje baszty, być może jak w innych tego typu budowlach z tyłu znajdowała się wieżyczka ze spiralną klatką schodową. Doświetlenie i funkcje strzelnic pełniły w baszcie szczelinowe, prostokątne otwory.
Stosunkowo wrażliwa południowo – wschodnia strona zamku, chroniona była przez tzw. Wielką Wieżę o czworobocznej podstawie szerokości około 12 metrów (z niewielkim występem po stronie północno – zachodniej i licznymi zaobleniami). Wnętrze wieży dla odmiany miało w planie kształt podkowiasty, zaś w grubości murów porozmieszczano liczne przejścia, komory, wnęki i latryny. Przyziemie, dostępne z dziedzińca wąskim zaułkiem od północnego – wschodu, wyposażone było w trzy otwory strzeleckie, przejście do latryny i kilka wnęk oraz ściennych półek. Otwór latryny, umieszczonej w grubości muru narożnika południowo – wschodniego, skierowany był do zbiornika nietypowo utworzonego w grubości muru najniższej partii wieży, skąd nieczystości znajdowały ujście do fosy. Ze zbiornikiem połączone były także ujścia latryn z wyższych kondygnacji. Powyżej przyziemia wieży na drewnianych legarach znajdowało się półpiętro, natomiast wejście na pierwsze piętro prowadziło bezpośrednio z dziedzińca, od północnego – zachodu, spiralną klatką schodową w grubości muru.
Wieża północno – zachodnia była najbardziej wydłużona ze wszystkich, z zaokrąglonym czołem wysuniętym po stoku wzniesienia w stronę fosy. Osadzona na ukośnym cokole mieściła wewnątrz masywnych murów trzy kondygnacje, wyposażone w latryny i co najmniej jeden kominek (pełniła więc także funkcje mieszkalne). Wieża południowo – zachodnia (zwana Kuchenną) prawdopodobnie miała w planie kształt podkowy.
Wieża południowa sąsiadowała na północnym – wschodzie z budynkiem z przełomu XIII i XIV wieku, uznawanym niekiedy za kaplicę, usytuowanym w całości wewnątrz obwodu muru obronnego i zarazem do niego przystawionym (mur tworzył wschodnią ścianę budynku). Mieścił on zagłębione na 0,6 metra w ziemi pomieszczenie, dostępne z dziedzińca zakrzywionym i opadającym korytarzem północno – zachodnim z trzema stopniami. Jego wnętrze przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym (cztery przęsła) podtrzymywanym przez pojedynczy ośmioboczny filar osadzony na czworobocznym cokole, zaś przyległe od południowego – wschodu dwie głębokie wnęki sklepieniami kolebkowymi. Po przeciwnej stronie wnęk umieszczono dwa głęboko i asymetrycznie rozglifione i podsklepione otwory skierowane pomiędzy przypory budynku.
Stan obecny
Pozostałości zamku składają się obecnie z fragmentu muru obronnego, reliktów dwóch wież narożnych, budynku południowo – wschodniego oraz budynku bramnego. Ten ostatni zachował zachodnią basztę, wschodnia natomiast przetrwała jedynie na poziomie przyziemia wkomponowanego w nowożytną, prywatną rezydencję. Średniowieczną pozostałością jest także czworoboczny obwód ziemny otoczony fosą, której część została użyta jako staw rybny. Zamek jest dziś własnością prywatną, lecz podobno trwają prace konserwatorskie, po których część zabytku zostanie udostępniona do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Browne M., Parkinson A.J., Percival D., Newport Castle. An architectural study, Aberystwyth 1992.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.