Historia
Kościół św. Marii zbudowany został w początkach XIII wieku, po utworzeniu nowego portu, od którego osada uzyskała nazwę. Powstać mógł dzięki wsparciu anglo-normańskiego możnego Williama FitzMartina lub jego syna o tym samym imieniu, którzy dzierżyli wówczas ziemie lordostwa Cemais. Jako „ecclesia de Novo Burgo”, kościół po raz pierwszy odnotowany został w przekazach pisemnych w rejestrze Taxatio Ecclesiastica z 1291 roku, gdzie jego dochód wyceniono na 8 funtów. W 1326 roku patronat nad kościołem w Newport miał roczną wartość 12 marek i stanowił część honorariów rycerskich przypisanych Jamesowi d’Audely, krewnemu i lennikowi Williama FitzMartina.
Po raz pierwszy kościół św. Marii przebudowany został na przełomie XIII i XIV stulecia. Następnie w XIV lub XV stuleciu dobudowane zostały do jego korpusu kaplice boczne, a pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia wzniesiona została wieża, zbliżona formą do wieży kościoła w Nevern. Tak ukształtowana budowla u schyłku średniowiecza, za urzędu plebana Williama Daviesa, została wyceniona na 16 funtów rocznego dochodu („Ecclesia ibidem ex presentacione ejusdem domini de Awdeley unde Willielmus Davis clericus est rector valet cum gleba communibus annis £16”).
W okresie nowożytnym kościół odnowiony został w latach 1834-1835. Dość szybko jednak popadł w zły stan, co wymusiło kolejne prace budowlane. Niestety gruntowny wiktoriański remont z 1879 roku przyczynił się do usunięcia lub zatarcia wielu średniowiecznych detali architektonicznych, gdyż w trakcie napraw nie przywiązywano zbytniej wagi do oryginalnych obramień otworów okiennych, czy też arkad międzynawowych. Wzniesiono też wówczas nową kruchtę na miejscu starszej. Prawdopodobnie na początku XX wieku dobudowany został aneks na materiał opałowy.
Architektura
Kościół zbudowany został po północno – wschodniej stronie zamku, na zboczu opadającym ku szerokiemu ujściu rzeki Nevern i morzu. U schyłku średniowiecza posiadał dość rozbudowany układ przestrzenny. Jego rdzeniem była mocno wydłużona, prostokątna w planie, nawa i prostokątne, krótsze, lecz tej samej szerokości prezbiterium, usytuowane tradycyjnie po stronie wschodniej. Od północy i południa w XIV lub XV wieku do nawy przystawiono kaplice, czy też ramiona szerokiego pseudotranseptu. Obie kaplice utworzono jako dwuprzęsłowe, pierwotnie z dwuspadowymi dachami założonymi równolegle do osi kościoła. Wejście do kościoła od strony północnej poprzedzone zostało w bliżej nieznanym okresie średniowiecza kruchtą.
Na przełomie XV i XVI wieku po zachodniej stronie do nawy przystawiono czworoboczną wieżę, usytuowaną nieco niesymetrycznie, z odchyleniem od osi wzdłużnej kościoła. Jej mury w zachodnich narożach wzmocniono wysokimi uskokowymi przyporami, z których na jednej utworzono wnękę zwieńczoną łukiem w ośli grzbiet oraz konsolę ozdobioną maską. Podstawa wieży ujęta została lekko pochyłym cokołem z gzymsem. W południowo – wschodnim narożniku wieży umieszczono wieżyczkę ze spiralną klatką schodową. Zapewniała ona komunikację pomiędzy piętrami, a zarazem pełniła rolę przypory. Jako, że przewyższyła o jedną kondygnację wieżę, mogła też pełnić funkcje strażniczo – obserwacyjne. W północno – wschodnim narożniku jej wspierającym ścianę odpowiednikiem stał się pilaster. Zarówno wieżyczkę schodową, jak i samą wieżę, zwieńczono przedpiersiem, pierwotnie zakończonym blankami.
Wnętrze nawy łączyło się w prezbiterium arkadą tęczy, prawdopodobnie o ostrołucznej archiwolcie. Co najmniej od okresu późnego średniowiecza obie części rozdzielało jednak lektorium, stanowiące granicę dla świeckich mieszkańców osady przed prezbiterialną częścią kościoła. Lektorium mieściło górną galerię, dostępną schodami osadzonymi w grubości muru wysuniętego ryzalitem w kącie między prezbiterium a północną kaplicą. Dwuprzęsłowymi arkadami otwarte zostały na nawę boczne kaplice, pojedynczą arkadą otwarto kruchtę w przyziemiu wieży. Tą ostatnią umieszczono pod łukiem odciążającym. Prawdopodobnie żadna z części kościoła nie była w średniowieczu podsklepiona, nawet przyziemie wieży.
Stan obecny
Kościół na skutek nowożytnych prac budowlanych powiększony został o północną kruchtę, wzniesioną prawdopodobnie na miejscu średniowiecznej, a także o północny ceglany aneks na węgiel. Co więcej południowa ściana nawy została w dużym stopniu przemurowana, natomiast północna kaplica i południowa ściana prezbiterium przemurowane lub co najmniej przelicowane. Także okna świątyni zostały wymienione w trakcie prac remontowych z drugiej połowy XIX wieku. Najwięcej zabytkowej substancji i detali przetrwało w murach wieży, gdzie widoczny jest późnogotycki portal wejściowy oraz XVI-wieczne przeźrocza. We wnętrzu kościoła modyfikacje dotknęły między innymi arkadę tęczy i arkady międzynawowe, które zostały wymienione, nie wspominając o więźbie dachowej, posadzkach i elewacjach. Po północnej stronie arkady tęczy dojrzeć można średniowieczną konsolę o formie maszkaronu, prawdopodobnie przeniesioną z innego miejsca. Przy arkadzie podwieżowej znajduje się natomiast XIV-wieczna kropielnica. Spośród średniowiecznego wyposażenia zachowała się chrzcielnica z XII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 3/1913.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in North Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.