Historia
Kościół św. Woolosa w Newport został wzniesiony w pierwszej połowie XII wieku, na miejscu kaplicy z około V-VI wieku. Według tradycji walijski władca cantrefu Gwynlliog o imieniu Gwynllyw (imię to zostało później zniekształcone w Woolosa), zbudował na wzgórzu Stow celę pokutniczą wraz z kaplicą. Gdy zmarł na początku VI wieku, został pochowany w pobliżu swojego kościoła („Eglwys Wynllyw”), który stał się miejscem pielgrzymek. Kościół ten został spalony w XI wieku przez Caradoca ap Gruffydda z Caerleon i odbudowany, a następnie gruntownie przebudowany z inicjatywy anglo-normańskich zdobywców Walii. Między 1139 a 1146 rokiem arcybiskup Theobald z Canterbury wydał odpust dla tych, którzy pomagali kościołowi św. Gundlei (św. Woolosa) w Newport. Odpusty zwyczajowo związane były z finansowaniem prac budowlanych, co wskazywałoby, że w Newport toczyła się wówczas budowa romańskiego kościoła. Ukończenie tych prac lub drugi etap budowy miał miejsce około 1156-1161 roku, kiedy to wydany został kolejny odpust.
Pomiędzy 1093 a 1104 rokiem kościół św. Woolosa podarowany został przez Roberta de la Haya opactwu św. Piotra w Gloucester. Doprowadziło to do długiego sporu między zakonnikami a lordami Newport, earlami Gloucester, toczącego się między 1123 a 1156 rokiem, gdyż już Robert, pierwszy earl Gloucester odebrał kościół mnichom i zainstalował w nim swojego księdza Picota. Po śmierci earla Roberta w 1147 roku i wstąpieniu na tron Henryka II w 1154 roku, opactwo z Gloucester ponownie zgłosiło roszczenia. Dwa lata później, gdy sprawę rozpatrywał arcybiskup Theobald, Picot twierdził, że posiada kościół na mocy „prawa monastycznego”, reprezentującego kanoników sprzed inwazji anglo-normańskiej. Arcybiskup ostatecznie orzekł na korzyść opactwa, co sprowokowało Picota do rozpaczliwego i najpewniej nieskutecznego gestu w postaci ukrycia kluczy do kościoła.
Bliskie położenie zamku lordów Newport w stosunku do kościoła, także sprzyjało w XII wieku powstawaniu konfliktów. Przykładowo w latach 1186-1189 dziekan Gloucester, urzędnik opactwa, twierdził, że od momentu założenia kaplica zamkowa była winna usługi macierzystemu kościołowi św. Woolosa, który zapewniać miał księdza do jej obsługi. William de Bendengis, konstabl zamku „Novo Burgo”, zignorował jednak tradycję i najwyraźniej wyznaczył osobnego kapelana. W przekazach pisemnych nie odnotowano, jak w kolejnych latach spór uregulowano.
W XIII wieku kościół św. Woolosa unikał większych katastrof. Poddawany był pracom budowlanym, ale w niewielkim zakresie. Przebudowana i podwyższona została romańska kaplica przed fasadą, natomiast korpus nawowy i prezbiterium prawdopodobnie pozostawiono bez zmian. W XIV wieku przekształcono w stylistyce gotyckiej wschodnią, prezbiterialną część kościoła. Przypuszczalnie miało to miejsce po działaniach militarnych i chaosie z 1321 roku, kiedy to Newport zdobyte zostało przez Rogera Mortimera, earla March, w trakcie walk opozycji z królem Edwardem II i jego niepopularnym faworytem Hugonem Despenserem Starszym.
W początkach XV wieku kościół św. Woolosa został zniszczony w trakcie walijskiego powstania Owaina Glyndŵra, kiedy to Newport zostało zajęte w 1402 roku przez buntowników i odbite dwa lata później. Po spacyfikowaniu rebelii świątynię naprawiono i prawdopodobnie w tym samym czasie powiększono za sprawą nowych późnogotyckich naw bocznych, szerszych od starych naw romańskich. Kolejne prace budowlane prowadzono przy kościele około lat 80-tych i 90-tych XV wieku, kiedy to zbudowano zachodnią wieżę, być może ufundowaną przez Jaspera Tudora, earla Pembroke i wuja króla Henryka VII. W XV wieku do kościoła dobudowana została także kruchta.
W latach 1818-1819 kościół wyremontowano, niestety przy okazji zmieniając formę okien zachodniej kaplicy i usuwając tympanon z portalu zachodniego. Następnie w latach 1853-1854 zniszczono średniowieczną kruchtę i wzniesiono na jej miejscu nową, wymieniono okna naw bocznych i odnowiono poszycie dachowe. Także prezbiterium zostało wówczas gruntownie przebudowane przez braci Edwarda i Williama Habershon. W 1913 roku architekt William Davies zbudował zakrystię, raz jeszcze przekształcił okna zachodniej kaplicy, a także dokończył remont dachów. Natomiast w latach 1960–1962 rozebrano XIX-wieczne prezbiterium, celem wzniesienia większego chóru, koniecznego ze względu na ustanowienie kościoła w 1949 roku katedrą.
Architektura
Kościół św. Woolosa zbudowany został na krawędzi wzgórza, od wschodu i południa ograniczonego wysokimi zboczami, opadającymi ku dolnemu biegowi rzeki Usk. Na wzgórzu wokół kościoła rozwijała się pierwotna wczesnośredniowieczna osada, która po podboju anglo-normańskim przesunięta została bliżej rzeki, u podstawy wzniesienia i w pobliże przeprawy. Na północ od nowego miasta przed połową XIV wieku wzniesiony został zamek, który zastąpił starszy gródek typu motte po zachodniej stronie kościoła św. Woolosa. W efekcie w okresie pełnego średniowiecza główny kościół parafialny miasta znajdował się nietypowo poza obrębem jego fortyfikacji
Romański kościół z połowy XII wieku składał się z prostokątnego w planie korpusu o szerokości trzech naw i długości pięciu przęseł. Miał formę bazyliki, a więc jego szersza nawa główna oświetlana była własnymi oknami przeprutymi przez clerestorium. Po stronie wschodniej kończył się prezbiterium o nieznanym kształcie, od zachodu natomiast musiał być poprzedzony kaplicą Mariacką, na początku XIII wieku podwyższoną i przebudowaną. Kaplice przy fasadzie były dość często spotykane we wczesnych kościołach walijskich. Ich celem mogło być pomieszczenie grobu lub kaplicy patrona oraz ułatwienie do niego dostępu dla pielgrzymów.
Dostęp do romańskiego kościoła wiódł od zachodu, poprzez wspaniały uskokowy portal o półkolistym zamknięciu, osadzony w ścianie nawy głównej. Nigdy nie zainstalowano w nim drzwi, nie był więc przeznaczony do zewnętrznej części kościoła, co świadczyłoby o funkcjonowaniu kaplicy już przed budową korpusu nawowego. W uskoki portalu wstawiono po bokach pojedyncze kolumny, być może przewiezione z dawnej twierdzy legionowej Caerleon, ze względu na ich wyrafinowane entasis oraz zintegrowanie baz z trzonami. Na kolumnach osadzono wewnętrzną archiwoltę, podczas gdy zewnętrzne archiwolty umieszczono na impostach. Kolumny ustawiono na prostych cokołach i zwieńczono kapitelami dekorowanymi korynckimi liśćmi oraz jońskimi wolutami, z postaciami i ptakami ukrytymi pośród motywów roślinnych, reprezentującymi symbolikę zmartwychwstania i życia po śmierci. Zwykle na romańskich głowicach twarze ukazywano spokojne, a liście symetryczne, wskazując na spokój i porządek panujący w niebie, ale rzeźby na kapitelach z Newport ukazano niezwykle, ponieważ motywy były nieregularne, a postacie przyciągały wzrok żywą gestykulacją i umieszczeniem pośród gwiazd, dzięki czemu najprostszy obserwator mógł sobie wyobrazić, że trafia w zaświaty. Archiwolty portalu udekorowano czterema rodzajami ząbkowanych wzorów oraz motywem półkolistego, niejako poprzecinanego wałka z równomiernie rozmieszczonymi odstępami. Pierwotnie portal posiadał jeszcze tympanon, prawdopodobnie z prostym wzorem geometrycznym, rzeźbionym lub malowanym, a także z wyciętą później wnęką.
Wewnątrz korpusu kościoła półkoliste arkady międzynawowe, profilowane prostymi uskokami, oparto na dwóch rzędach masywnych, okrągłych w przekroju filarach. Filary wyposażono w koliste bazy, czworoboczne cokoły, kapitele zdobione muszelkowymi motywami i profilowane czworoboczne abakusy. Dla odmiany pary półfilarów przyściennych po stronie zachodniej i wschodniej utworzono czworoboczne, ze ściętymi narożnikami. Oświetlenie nawy głównej zapewniono półkolistymi, rozglifionymi do wnętrza oknami z ciosowymi obramieniami wnęk, rozmieszczonymi dokładnie nad archiwoltami arkad międzynawowych. Pojedyncze okno utworzono też od zachodu nad portalem wejściowym. Wąskie nawy boczne musiały być oświetlane podobnymi otworami, być może nieco krótszymi ze względu na niewielką wysokość bocznych naw. Żadna z części korpusu nie została przykryta murowanymi sklepieniami.
Przypuszczalnie w XIV wieku przebudowane zostało pierwotne romańskie prezbiterium kościoła, czy to zamknięte ścianą prostą, czy też zakończone półkolistą apsydą. Gotyckie prezbiterium wzniesiono na rzucie prostokąta, wzmocnionego we wschodnich narożnikach ustawionymi prostopadle do siebie przyporami. W stronę nawy głównej i krótkiego gotyckiego chóru o nieco większej szerokości, prezbiterium otwierało się arkadą tęczy, przed którą ustawiono lektorium, z piętrem dostępnym spiralną klatką schodową w grubości muru północnego. Oświetlenie prezbiterium zapewniały duże okna maswerkowe w stylistyce angielskiego gotyku wertykalnego, w ścianie południowej dwudzielne, w ścianie wschodniej czterodzielne.
W XV wieku poszerzono północną i południową nawę boczną kościoła, wznosząc w stylistyce gotyckiej nowe mury i detale architektoniczne, przy pozostawionej w romańskiej stylistyce nawie głównej. Gotyckie nawy utworzono nie tylko szersze, ale także wyższe od romańskich poprzedniczek, przez co kościół utracił formę bazyliki, gdy osobne dachy dwuspadowe naw bocznych przysłoniły okna nawy głównej w ścianach wzdłużnych. Obie nawy boczne wzmocniono od zewnątrz smukłymi przyporami i oświetlano dużymi ostrołucznymi oknami maswerkowymi. Ponadto od południa, na wysokości trzeciego przęsła od zachodu, dobudowano przed wejściem dwukondygnacyjną kruchtę. Nietypowo arkady wejściowe umieszczono w niej od wschodu i zachodu, a nie w południowej ścianie szczytowej. W tej ostatniej przepruto natomiast duże ostrołuczne okno z wielodzielnym maswerkiem.
W późnych latach XV wieku przed zachodnią fasadą kaplicy zbudowana została czworoboczna wieża. Wzmocniły ją wysokie, uskokowe przypory w narożach oraz północno – wschodnia ryzalitowa, wieloboczna wieżyczka, mieszcząca spiralną klatkę schodową. W przyziemiu wieży umieszczono podwójny gzyms cokołowy, od zachodu przecięty przez ostrołukowy portal wejściowy do kościoła. Wyższe kondygnacje rozdzielono dwoma gzymsami kordonowymi, a nad najwyższym piętrem osadzono ozdobne przedpiersie z krenelażem. Oświetlenie zapewniło duże ostrołuczne okno zachodnie z trójdzielnym maswerkiem oraz prostsze okna dwudzielne, pomiędzy którymi na zachodniej elewacji umieszczono wnękę na figurę, prawdopodobnie przedstawiającą Jaspera Tudora. We wnętrzu przyziemie wieży otwarto na kaplicę wysoką i szeroką arkadą z ciągłym profilowaniem od cokołu po klucz archiwolty.
Stan obecny
Kościół posiada dziś nietypowy układ przestrzenny, gdyż jest połączeniem elementów z wielu różnych epok. Najstarsze, romańskie są mury nawy głównej, przysłonięte późniejszymi ścianami naw bocznych. Kaplica Mariacka w dużej części pochodzi z XIII wieku, choć dolne partie jej ścian sięgać mogą XII stulecia. Wieża zachodnia (zwana Wieżą Jaspera) i nawy boczne mają natomiast formy późnogotyckie. Wschodnia część kościoła kończy się prezbiterium, którego obecny kształt jest wynikiem XX-wiecznej przebudowy. Południowa kruchta przy nawie bocznej została tak gruntownie przemurowana, że w zasadzie jest w całości konstrukcją XIX-wieczną.
Wszystkie widoczne od zewnątrz okna naw bocznych zostały przekształcone w okresie wiktoriańskim i na początku XX wieku. Oryginalne jest tylko jedno z południowych okien kaplicy, przeniesione z górnego piętra późnogotyckiej kruchty. Wewnątrz kościoła św. Woolosa warta uwagi jest XV-wieczna piscina oraz późnośredniowieczna więźba dachowa w nawie głównej i nawach bocznych. Przetrwały XII-wieczne arkady międzynawowe wraz z umieszczonymi nad nimi oknami clerestorium, obecnie ukrytymi pod dachami naw bocznych. Największym skarbem kościoła jest jednak romański portal z XI wieku, oddzielający nawę od kaplicy św. Marii. Wkomponowane są w niego kolumny z wyrafinowanym entasis, przypuszczalnie pochodzące z pobliskiego rzymskiego Caerleon, choć najbardziej przykuwają wzrok romańskie płaskorzeźbione kapitele oraz archiwolty. Niestety nie zachował się utracony w XIX wieku tympanon portalu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Caröe W.D., St Gwynllyw’s Church, „Archaeologia Cambrensis”, 88/1933.
Knight J.K., Wood R., St Gwynllyw’s Cathedral, Newport: the Romanesque archway, „Archaeologia Cambrensis”, 155/2006.
Morgan O., St Woolos Church, Newport, „Archaeologia Cambrensis”, vol. 2, 8/1885.
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals of Wales, Malvern 2012.