Historia
Opactwo w Neath zostało założone w 1129 roku dla wspólnoty mnichów z Savigny w północnej Francji, z fundacji anglo-normańskiego możnego Richarda de Grenville, który odegrał kluczową rolę w zepchnięciu rodowitych Walijczyków na zachód poza rzekę Neath. Wraz ze swą żoną Konstancją, wydał on dokument nadający mnichom rozległe ziemie pomiędzy rzekami Neath i Tawe wraz z łąkami, młynami i kaplicą swojego zamku, do których w kolejnym roku przybyło pierwszych dwunastu mnichów wraz z opatem Richardem.
W 1147 roku opactwo zostało wchłonięte przez szybko rozwijający się zakon cysterski, słynny ze swego ubóstwa, poświęceniu pracy i skromności. Przekształcenie to nastąpiło bez większych problemów, jednak wkrótce wynikły kłopoty z powodu zbyt dużego rozrzucenia klasztornych majątków, co uniemożliwiało ich efektywne zarządzanie. W latach 90-tych XII wieku rozważano nawet możliwość przeniesienia opactwa do Somerset w Anglii, gdzie znajdowały się rozległe ziemie konwentu, lecz ostatecznie planów tych nigdy nie zrealizowano (zapewne z powodu rozpoczęcia budowy nieodległego konkurencyjnego opactwa Cleeve). Rozpoczęto natomiast żmudny proces konsolidacji walijskich majątków, ciągnący się do wczesnych lat pierwszej połowy XIII wieku i połączony z częstymi konfliktami z sąsiednim opactwem cysterskim w Magram. Dodatkowym problemem były częste utarczki walijsko – angielskie na niespokojnym pograniczu. Przykładowo w 1224 roku walijscy buntownicy pod wodzą Morgana Gama spalili jeden z klasztornych folwarków, zabijając kilku ludzi i uprowadzając przeszło czterysta owiec. Dochodziło również do wewnętrznych konfliktów w konwencie. W 1269 roku, kiedy to opatem o wątpliwej reputacji był Adam z Carmarthen doszło nawet do wewnętrznego buntu konwersów. Pomimo początkowych problemów pod koniec XIII wieku opactwo Neath stało się jednym z najbogatszych klasztorów w Walii z rocznym dochodem około 236 £, dostarczanym przede wszystkim przez rozległą sieć folwarków (grangi), na których pracowała rzesza konwersów (braci służebnych). Do majątku opactwa należało wówczas około 5 tyś. akrów ziemi ornej, prawie 5 tysięcy owiec i około 220 sztuk bydła. Ponadto konwent posiadał majątki w miastach Caerleon, Cardiff, Cowbridge i Neath.
Tuż po przybyciu do Walii bracia mieszkali w prowizorycznych drewnianych zabudowaniach oraz być może na zamku fundatora. Wkrótce jednak, zapewne nie później niż w latach 70-tych XII wieku rozpoczęto prace nad zachodnim skrzydłem klasztornym, a jeszcze wcześniej nad najważniejszą budowlą, romańskim kościołem klasztornym. Pod koniec XII wieku ukończono budowę kamiennego kościoła i towarzyszących mu budynków klasztornych, lecz od początku lat dwudziestych XIII wieku mnisi zaczęli rozbudowywać i przebudowywać te wczesne budowle. Było to po części spowodowane zniszczeniami zadanymi przez wielokrotne walijskie najazdy, a po części związane z rosnącymi aspiracjami i bogactwem. Nowy gotycki kościół klasztorny zaczęto wznosić w latach 80-tych XIII wieku z inicjatywy Adama z Carmarthen. W 1284 roku na wczesnym etapie, plac budowy został odwiedzony przez króla Edwarda I, który miał podarować opactwu piękny baldachim, lecz prace nabrały tempa zwłaszcza po umowie opata Adama z Gilbertem de Clare, który w zamian za dzierżawę klasztornych ziem przeznaczył spore sumy pieniędzy na budowę. Kościół ukończony został około 1330 roku.
W XIV wieku rozwój opactwa przerywany był nieszczęściami. W 1316 roku w trakcie powstania walijskiego wojska Llywelyna Brena spustoszyły i obrabowały klasztorne majątki. W 1326 roku w Neath szukał schronienia król Edward II, a niedługo później w latach 1348-1350 Walię nawiedziła epidemia Czarnej Śmierci. Wielkie szkody przyniosło również powstanie Owaina Glyndŵra na początku XV wieku, w trakcie którego opactwo utraciło precjoza i cenne księgi. Był to efekt bliskich kontaktów mnichów z Anglo – Normanami i ich patronatu nad opactwem.
Podnoszenie z upadku rozpoczęło się w latach 20-tych XV wieku za opata i cysterskiego reformatora Thomasa Franklina. W okresie jego rządów wzrosła liczba mnichów, przywrócono dyscyplinę w konwencie oraz zaczęto zwiększać dochody. Duży wpływ na ten ostatni aspekt miała opieka i wsparcie Richarda Nevilla, earla Warwick i lorda Glamorgan, który w 1468 roku potwierdził przywileje i prawa opactwa. Szczyt odrodzenia Neath nastąpił na początku XVI wieku za ostatniego opata Thomasa Leushona, wykształconego cystersa poważanego w całym zakonie.
Opactwo uniknęło pierwszej fali kasacji klasztorów w 1535 roku, jednak cztery lata później opat Leyshon Thomas został zmuszony do rozwiązania konwentu i oddania klasztoru Koronie. Budynki zostały wówczas przemienione w renesansową rezydencję z nowym domem mieszkalnym na południowo – wschodnim krańcu byłego kompleksu klasztornego. Rezydencja była w posiadaniu Richarda Williamsa, a następnie Sir Johna Herberta. Została opuszczona na początku XVIII wieku i szybko popadła w ruinę.
Architektura
Opactwo założone zostało w dolinie rzeki Neath, która kilka kilometrów dalej znajdowała ujście w Kanale Bristolskim. Zabudowania wzniesiono po jej północnej stronie, u podstawy wzgórz na północnym – zachodzie, w pobliżu ujścia do Neath mniejszej rzeki Clydach, dzięki której konwent miał zapewnione bardzo dobre zaopatrzenie w wodę. Klasztor składał się z kościoła i położonych na południe od niego zabudowań klauzury, tradycyjnie otaczających czworoboczny wirydarz. W dalszej odległości po stronie wschodniej usytuowany był budynek infirmerii, przeznaczony dla chorych i starych braci, a po północno – wschodniej stronie kościoła cmentarz. Także poza zwartym kompleksem klauzury znajdowały się XV-wieczne prywatne zabudowania opata. Po stronie zachodniej usytuowano budynki dla gości, a w jeszcze dalszej odległości zabudowania gospodarcze związane z codzienną działalnością rolniczą klasztoru. Całość prawdopodobnie ograniczona była niewysokim kamiennym murem, w obręb którego prowadziła co najmniej jedna czworoboczna brama po stronie północno – zachodniej.
Pierwotny romański kościół był raczej niewielką budowlą składającą się z pojedynczej nawy, transeptu z bocznymi kaplicami i krótkiego czworobocznego prezbiterium. Gotycka świątynia z lat około 1280-1330 posiadała typowy dla cystersów układ, ale bardzo okazałe rozmiary. Była trójnawową, siedmioprzęsłową, orientowaną bazyliką na planie krzyża łacińskiego o długości 67 metrów z czworoboczną wieżą na przecięciu naw i transeptu, czterema kaplicami przy transepcie oraz z prezbiterium z obejściem zakończonym prostą ścianą. Fasada zachodnia nawy głównej flankowana była dwoma wysokimi przyporami pomiędzy którymi przepruto wielkie ostrołukowe, zdobione maswerkami okno z mniejszym oknem doświetlającym poddasze powyżej i głównym portalem wejściowym poniżej. Portal ten poprzedzony był szeroką kruchtą wypełniającą przestrzeń pomiędzy przyporami. Kolejny, mniejszy portal umieszczony był w południowo – zachodnim narożniku kościoła. Służył on konwersom, którzy zajmowali pobliskie zachodnie skrzydło.
Wnętrze kościoła oświetlane było przez dwa poziomy ostrołukowych okien, przy czym okna nawy południowej były nieco mniejsze od północnych i posiadały wyżej założone parapety z powodu przylegającego od zewnątrz jednospadowego dachu krużganków. Korpus nawowy przykryty był sklepieniami żebrowymi, podtrzymywanymi przez siedem par filarów, dzielących przestrzeń na siedem przęseł i oddzielających ostrołukowymi arkadami niższe nawy boczne od wysokiej nawy głównej. Najczęściej nawy boczne w kościołach cysterskich oddzielane były również od nawy głównej stallami konwersów, natomiast wschodnia część nawy głównej przegrodzona była lektorium. Był to kamienny, zapewne bogato zdobiony parawan oddzielający część kościoła przeznaczoną wyłącznie dla mnichów. Pośrodku niego portal prowadził do centralnie usytuowanego chóru, oddzielonego ścianami na północy i południu. Na kamiennych fundamentach stały tam drewniane stalle w których osiem razy dziennie gromadzili się bracia odprawiając liturgię i śpiewając. Powyżej nad przecięciem naw górowała czworoboczna wieża mieszcząca cztery dzwony.
Zajmujące wschodnią część kościoła prezbiterium miało w planie formę prostokąta z obejściem dla procesji wokół umieszczonego na kamiennym podwyższeniu głównego ołtarza. XVI-wieczne przekazy odnotowały, iż sklepienie ponad nim pokryte było polichromiami i tarczami herbowymi, a we wschodniej części obejścia umieszczone były kolejne cztery ołtarze. Bogato zdobione były również posadzki (poza mniej ważnym korpusem nawowym), pokryte XIV-wiecznymi płytkami z motywami heraldycznymi, scenami z polowań, czy też wzorami maswerkowymi. Południowe i północne ramię transeptu (nawy poprzecznej) od wschodu sąsiadowało z niedużymi kaplicami, dwoma przy każdym ramieniu. Z transeptu północnego portal prowadził na przykościelny cmentarz, natomiast z południowego tzw. nocne schody wiodły do klasztornej sypialni – dormitorium, usytuowanej na piętrze wschodniego skrzydła. Były one wykorzystywane przez mnichów w trakcie nocnych mszy. Dolny portal w transepcie prowadził do zakrystii, kolejny ostrołukowy i bogato profilowany w południowo – wschodniej części bocznej nawy łączył się z krużgankami.
Do nawy południowej przylegał otoczony krużgankami wirydarz, otwarta przestrzeń przeznaczona na klasztorny ogród. Pierwotnie miał on boki o długości około 30 metrów, lecz został powiększony do wymiarów 29,6 x 36,3 metra po usunięciu pierwszego, XII-wiecznego kościoła (kościół gotycki wzniesiono nieco bardziej na północ). Krużganek łączył kościół zadaszonymi korytarzami z najważniejszymi pomieszczeniami klauzury w przyziemiu trzech skrzydeł. Do tego celu wykorzystywano dwa portale w nawie bocznej (zachodni przeznaczony dla konwersów i wschodni użytkowany przez mnichów), a także szereg przejść do konkretnych pomieszczeń. Krużganek wykorzystywany był również do przeprowadzania niektórych rytuałów oraz jako miejsce odpoczynku i nauki. Charakterystyczna była zachodnia część krużganka, węższa od pozostałych i oddzielona od oskarpowanych najstarszych zabudowań klasztornych.
Zachodnie skrzydło stanowiło podłużny, prostokątny w planie, dwupiętrowy, wzmocniony z każdej strony przyporami budynek, przydzielony dla konwersów i na pomieszczenia opackiej spiżarni. Był to najstarszy murowany dom klasztorny, którego początki sięgały jeszcze lat 70-tych XII wieku. W jego północnej części na parterze znajdowało się cellarium, czyli klasztorna spiżarnia i magazyn. Jej północne przęsło było oddzielone ścianą wydzielającą pomieszczenie dla brata zarządzającego piwnicą, w XIV wieku przegrodzone kolejną ścianą. W południowej części skrzydła w przyziemiu umieszczono refektarz konwersów. Był on dwunawowy ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na trzech filarach. Budynek skrzydła zachodniego dostępny był od zachodu, przez XIV-wieczny kwadratowy przedsionek wysunięty przez lico murów, prowadzący do dwuprzęsłowego przejścia ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym, łączącego się z krużgankiem i oddzielającego cellarium od refektarza konwersów. Całe piętro skrzydła zajmowało dormitorium braci służebnych, natomiast całość skrzydła zachodniego była otoczona wspomnianymi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono wąskie ostrołukowe, wczesnogotyckie okna. Po stronie południowo – zachodniej sąsiadowało ono z niewielką dobudówką mieszczącą latryny.
W południowej części klauzury znajdowała się kwadratowa w planie kuchnia, następnie refektarz mnichów i dalej mniejsze ogrzewane pomieszczenie – kalefaktorium, miejsce w którym bracia mogli zbierać się przy wspólnym kominku. Jego ogień podtrzymywany był przez całą zimę. Największym pomieszczeniem skrzydła południowego był wysunięty daleko w stronę południową refektarz do którego z krużganka prowadził bogato zdobiony portal o ościeżach ujętych luźnymi wałkami. Flankowały go dwie szerokie nisze, pierwotnie mieszczące lawatarz, czyli kamienne misy do obmywania rąk przed posiłkami.
Wschodnie skrzydło klasztorne przylegało bezpośrednio do południowego transeptu kościoła. Był to podłużny, prostokątny budynek z pierwszej połowy XIII wieku w którym od północy znajdowała się zakrystia, następnie kapitularz ze sklepieniem wspartym na czterech filarach, oraz mniejsze pomieszczenie z dwoma filarami (rozmównica). Do każdego z tych pomieszczeń wiodły portale od strony krużganka, zakrystia dodatkowo skomunikowana była z południowym transeptem kościoła i oświetlana pojedynczym oknem od wschodu. O wyglądzie czworoboczne kapitularza nie można nic więcej pewnego napisać. Służył on do codziennych zebrań mnichów w trakcie których słuchali reguły św. Benedykta, obradowali nad interesami klasztoru i przeprowadzali sądy. W kapitularzach cysterskich często także grzebano opatów. Rozmównica, czyli parlatorium służyła natomiast do kontaktów z osobami świeckimi bez łamania reguły milczenia oraz jako biuro przeora, zastępcy opata. Od południa sąsiadował z nią korytarz wiodący na wschodnią część opactwa. Południową, wysuniętą część wschodniego skrzydła w przyziemiu zajmowały dwie sklepione kolebkowo izby oraz duża pięcioprzęsłowa sala ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym, pierwotnie zapewne służąca do prac dziennych mnichów (fraternia). Jej cztery okrągłe filary dzieliły przestrzeń na dwie nawy. Powyżej całe piętro zajmowało dormitorium z miejscem mogącym pomieścić od 80 do 100 sienników. Poprzez korytarz osadzony na moście, umieszczony obok dormitorium, można było przejść do najbardziej na wschód wysuniętego budynku, usytuowanego równolegle do skrzydła wschodniego, w którym znajdowały się latryny. Z przeciwnej strony ze skrzydłem wschodnim sąsiadowały tzw. schody dzienne, prowadzące z dormitorium do krużganka.
Stan obecny
Klasztor zachował się w formie trwałej ruiny z dość czytelnym układem całego założenia. W najlepszym stanie przetrwało klasztorne skrzydło zachodnie z zachowanymi filarami podtrzymującymi sklepienie krzyżowo – żebrowe. W relatywnie dobrym stanie są także pozostałości części południowo – wschodniej, jednak została ona gruntownie przebudowana w XVI wieku na renesansową rezydencję mieszkalną. W pewnym oddaleniu, po stronie północno – zachodniej, obejrzeć można także ruiny bramy wjazdowej na teren klasztoru. Mury i filary międzynawowe kościoła klasztornego widoczne są głównie na poziomie przyziemia, wyższych partii sięgają jedynie zewnętrzne ściany naw bocznych, fasada zachodnia z przyporami oraz część transeptu. Opactwo obecnie znajduje się pod opieką rządowej agendy Cadw, która udostępnia zabytek zwiedzającym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Harrison S., Robinson D.M., Cistercian Cloisters in England and Wales Part I: Essay, „Journal of the British Archaeological Association”, 159 (2006).
Robinson D.M., Neath Abbey, Cardiff 2006.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.