Historia
Kościół św. Andrzeja w Narberth wzniesiony został w XIII wieku. Po raz pierwszy wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1249 roku, kiedy to znajdował się pod patronatem miejscowego lorda Williama Marshala, earla Pembroke. W 1291 roku jego dochody oszacowano na 16 funtów. Miejscowy pleban po raz pierwszy wspomniany został w 1322 roku. Był nim wówczas niejaki Hugh ap Griffin, po którym w 1334 roku nastąpił Howel ap Griffin. Po 1536 roku, gdy miejscowe władztwo (ang. lordship) przeszło na angielskiego króla, także prawo patronatu kościoła przejęli angielscy władcy. Okres reformacji budowla zapewne przetrwała bez większych strat. Dopiero w 1796 roku w wieżę uderzył piorun, co wymagało przeprowadzenia napraw jej zwieńczenia. Na początku drugiej ćwierci XIX wieku kościół został odnowiony i po raz kolejny gruntownie przebudowany w latach 1879-1882 roku.
Architektura
Średniowieczny kościół w Narberth składał się z trójprzęsłowej nawy na rzucie wydłużonego prostokąta, dwuprzęsłowego, niższego i węższego, prostokątnego w planie prezbiterium po wschodniej stronie oraz poprzedzającej południowe wejście kruchty. Zbudowany został również transept, przy czym uzyskał on jedynie południowe ramię, natomiast po stronie północnej jego miejsce zajęła czworoboczna wieża. Dodatkowo pod koniec XV wieku dobudowana została dwuprzęsłowa kaplica po północnej stronie prezbiterium. Całość usytuowana była po zachodniej stronie wzgórza na którym znajdował się zamek, a po północnej stronie doliny z rzeką Narberth.
Nawa w średniowieczu doświetlana mogła być wąskimi, być może lancetowatymi oknami jednodzielnymi, przypuszczalnie mocno rozglifionymi jedynie do wnętrza. Dwudzielne okna znajdowały się w południowej ścianie prezbiterium, ale mogły one zastąpić w późnym okresie średniowiecza starsze otwory okienne. Największe okna z ostrołucznymi zamknięciami znajdowały się w południowej ścianie transeptu oraz w ścianie wschodniej prezbiterium. Elewacja północna nawy i prezbiterium zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pierwotnie nie posiadała okien.
Wieża o wymiarach w planie 5,2 x 5,2 metra zbudowana została jako smukła i wysoka konstrukcja, tylko lekko zwężająca się w górnych partiach. Jej podstawa wzmocniona została mało wydatnym cokołem o pochyłych elewacjach, który nie został ujęty gzymsem. Najwyższa kondygnacja zwieńczona została przedpiersiem osadzonym na wspornikach i krenelażem. Poruszanie się pomiędzy kondygnacjami zapewniała klatka schodowa osadzona w ryzalitowej wieżyczce, uformowanej w planie w kształt ćwiartki koła z płytką zewnętrzną przyporą. Przypora ta była w średniowieczu jedyną, jaką zbudowano przy zewnętrznych elewacjach kościoła.
Stan obecny
Na skutek daleko idącej wiktoriańskiej renowacji z XIX wieku, do dnia dzisiejszego średniowieczną, zabytkową substancję zachowała jedynie wieża, częściowo późnogotycka kaplica północna i północna ściana nawy. Nie zachowała się ani kruchta, ani południowe ramię transeptu, natomiast nawa i prezbiterium uległy przedłużeniu. Korpus budowli jest obecnie silnie oskarpowany czterouskokowymi przyporami, pomiędzy którymi znajdują się neogotyckie okna z maswerkami. Szczególnie duże ostrołukowe, pięciodzielne okno zdobi fasadę zachodnią, powyżej portalu wejściowego. Jest ono kreacją nowożytną, choć nie pozbawioną uroku. Oryginalne otwory okienne zachowały się w murach wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 3/1913.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.