Historia
Pierwszy zamek w Montgomery został wzniesiony w latach 1071-1074 w pobliżu dawnego rzymskiego fortu i kontrolował ten sam bród przez rzekę Severn, co jego wcześniejszy rzymski odpowiednik. Został on zbudowany przez Rogera de Montgomery, earla Shrewsbury, pochodzącego z St Germain de Montgommeri w Normandii, którego nazwisko dało nazwę późniejszemu walijskiemu miastu i zamkowi. Warownia którą zbudował Roger, stała się znana jako Hen Domen i była budowlą drewniano – ziemną typu motte and bailey, położoną nieco bardziej na północ niż późniejszy kamienny zamek. Po śmierci Rogera w 1094 roku Hen Domen przeszedł w ręce jego potomków, a następnie stał się własnością królewską i został podarowany Baldwinowi de Boulers, którego dziedzice utrzymywali go aż do XIII wieku. W 1214 roku został zdobyty przez walijskie siły pod wodzą Llywelyna ap Iorwertha, a następnie spalony. Drewniana warownia została jednak po 1223 roku odbudowana i pozostawała w użyciu do około 1300 roku, kiedy to stała się zbędna na skutek kampanii wojennych Edwarda I, które doprowadziły do przesunięcia granicy daleko na zachód, a ostatecznie do podboju Walii.
Kamienny zamek Montgomery zaczął być budowany w 1223 roku z inicjatywy króla angielskiego Henryka III, po odbiciu okolicznych ziem z rąk Llywelyna ap Iorwertha. Zadaniem nowej warowni miała być ochrona strategicznie ważnego brodu Rhyd Chwima oraz doliny rzeki Severn, kluczowej drogi przez walijskie pogranicze ku ziemiom środkowej Anglii (Midlands). Budowniczym nowej warowni był również Hubert de Burgh, królewski justiciar, późniejszy earl Kent, który również nadzorował budowę zamków w Skenfrith, Grosmont i Whitecastle. Prace nad zamkiem górnym posuwały się szybko, trwały do 1228 roku i jedynie na krótko zostały przerwane w tamtym roku nieudanym atakiem księcia Llywelyna ap Iorwertha. W okresie tym wydano ponad 3600 £ na opłacenie robotników, garnizonu i wytrzebienie okolicznego lasu, by uniemożliwić zaskakujący atak. Prawdopodobnie jeszcze w tym samym etapie do zamku górnego przystawiono dwa przedzamcza, które jednak aż do połowy XIII wieku było konstrukcji drewnianej.
Warownia została ponownie zaatakowana w 1231 roku. Co prawda zamek najpewniej został obroniony, jednak świeżo ufundowane miasto zostało spalone. Rok później pozbawiony królewskich względów Hubert de Burgh utracił Montgomery, które stało się własnością Korony. Stało się to okazją do przeprowadzenia napraw, zadaszenia budynku bramnego oraz renowacji wieży studziennej, która musiała mieć problemy strukturalne na skutek nietypowej konstrukcji. W latach 1251-1253 zarządzający zamkiem z ramienia króla Guy de Rocheford dokonał gruntownej przebudowy drewnianego jeszcze zamku średniego na obwarowania kamienne. Rok później Montgomery zostało przekazane lordowi Edwardowi, późniejszemu królowi Edwardowi I.
W połowie XIII wieku trwał konflikt między Anglią i Walijczykami pod wodzą Llywelyna ap Gruffudda, wnuka Llywelyna ap Iorwertha, księcia Gwynedd. W 1257 roku dokonał on najazdu na dolinę rzeki Severn, wygnał miejscowego władcę Powys, Gruffudda ap Gwenwynwyna, i po raz kolejny spalił miasto Montgomery. W ciągu kolejnych lat walijski książę urósł w tak znaczną siłę, iż Henryk III spotkał się z nim na zamku Montgomery w 1267 roku i oficjalnie uznał go za księcia Walii. Po śmierci Henryka relacje między Llywelynem ap Gruffuddem a nowym królem Anglii, Edwardem I, uległy pogorszeniu. Pierwsza wojna o niepodległość Walii, która wybuchła w 1276 roku zakończyła się pokonaniem Gruffudda i angielską kontrolą nad całą wschodnią Walią. Montgomery utraciło wówczas status twierdzy granicznej, choć w następnych latach Edward I nakazał rozbudowę zamku, w tym budowę nowej wielkiej sali wraz z budynkami pomocniczymi (kuchnia, piekarnia) i remont murów zamku. Ponadto w latach 1279-1280 nakazał przebudowanie murów miejskich na kamienne i wzmocnienie ich basztami. W trakcie drugiej wojny o niepodległość Walii w 1282 roku, Montgomery odegrało kluczową rolę, jako punkt zborny jednej z trzech angielskich armii. Po 1295 roku i ostatecznej klęsce walijskiej, zamek stracił na znaczeniu strategicznym i służył bardziej za więzienie niż twierdzę.
W 1330 roku zamek otrzymał Roger Mortimer, earl March, ale jego upadek jeszcze w tym samym roku spowodował powrót warowni do Korony. Montgomery pozostał w rękach królewskich przez następne dwadzieścia dziewięć lat, ale z powodu stabilnej sytuacji w Walii, był coraz bardziej zaniedbany. Powrócił do Mortimerów w 1359 roku, którzy pomimo posiadania wielu innych zamków (np. Wigmore, Dolforwyn) najpewniej przeprowadzili konieczne prace remontowe i podnieśli poziom warunków mieszkaniowych. Zamek był jeszcze wystarczająco silny, aby oprzeć się atakowi walijskich powstańców Owaina Glyndŵra w 1402 roku, lecz w odróżnieniu od niego, miasto zostało zdobyte i złupione. W rękach Mortimerów Montgomery znajdowało się do 1425 roku, kiedy to ponownie wróciło w ręce króla, a następnie zostało przekazane Ryszardowi, księciu Yorku.
Na początku XVI wieku zamek Montgomery był w złym stanie, ale w 1534 roku biskup Coventry i Lichfield, Rowland Lee uczynił go jednym z kluczowych centrów administracyjnych. Rozpoczął naprawy i modernizację wewnętrznych budynków, a na początku XVII wieku Sir Edward Herbert, którego rodzina dzierżawiła zamek od Korony, przeprowadził budowę drewnianego dworu na terenie przedzamcza. Położenie zamku na uboczu działań angielskiej wojny domowej oznaczało, że nie brał udziału w walkach przez pierwsze kilka lat wojny. Jednak po decydującej klęsce rojalistów w bitwie pod Marston Moor w 1644 roku, siły parlamentarne rozpoczęły ofensywę na walijskie pogranicze. Ówczesny właściciel, Lord Herbert, na wiadomość o zbliżaniu się przeciwnika poddał zamek. Utrata Montgomery ograniczała ruchy rojalistów w środkowej Walii, w związku z czym ich duża armia została zebrana, by odbić warownię i miasto. Podobnie Parlament nie chciał stracić ważnego punktu, w związku z czym dwie armie spotkały się w bitwie pod Montgomery 18 września 1644 roku. W jej efekcie siły królewskie zostały pokonane. Sir Edward Herbert zmarł w 1648 roku, a jako że jego spadkobierca był aktywnym rojalistą, zamek został z nakazu Parlamentu rozebrany by uniemożliwić jego przyszłe wojskowe wykorzystanie.
Architektura
Pod budowę zamku wybrano wapienny grzbiet górujący nad okolicznymi równinami. Jego stoki były najbardziej niedostępne od wschodu i północy gdzie podłoże tworzyły skalne formacje, ale także i od zachodu podejście mogło sprawiać problemy. Montgomery składało się z zamku górnego i położonych na południe od niego dwóch przedzamczy (zamek średni i dolny), które na skutek ukształtowania terenu otrzymały mocno wydłużony kształt. Na południowy – wschód od zamku z czasem rozwinęła się osada, rozwinięta następnie w drugiej połowie XIII wieku w obwarowane miasto Montgomery, którego mury obronne na obszarze około 600 x 400 metrów, prawie całkowicie otoczyły zamkowe wzgórze i miejską zabudowę, dochodząc do skał w północnej części zamkowego grzbietu. Wzmocnione były one dość rzadko rozstawionymi basztami (zapewne usytuowanymi głównie w narożnikach) oraz czterema wieżami bramnymi.
Zamek górny o wymiarach 39 x 22,5 metra został zbudowany na skalistym cyplu, chronionym od strony północnej, wschodniej i zachodniej skarpami, szczególnie stromymi i wysokimi od wschodu. Wewnętrzny dziedziniec otoczony był murem obronnym z bramą wjazdową od strony południowej. Składała się ona z dwóch potężnych baszt o kształcie podkowy o średnicy około 7 metrów, flankujących przejazd pomiędzy nimi. Przed bramą umieszczono most zwodzony ponad wykutą w skale, szeroką na 13,7 metra i głęboką na 6,1 metra suchą fosą o prawie pionowych skarpach. Most był trójprzęsłową, drewnianą konstrukcją, przechodzącą bliżej bramy w część kamienną. Samego przejazdu, szerokiego na 2 metry, broniła osadzona w prowadnicach brona oraz dwoje wrót – jedne na początku i jedne na końcu przejazdu. Prawdopodobnie przepruto także otwór strzelczy w suficie, tzw. mordownię, umożliwiającą ostrzał z góry (wskazuje na to przypadkowa śmierć niejakiej Maud Vras w 1288 roku, zabitej nieuważnie strąconym kamieniem z górnego pomieszczenia). Boczne ściany przejazdu zostały uformowane w nisze z ławami na dole i przypominającymi szafki mniejszymi wnękami po bokach. Pierwotnie zaopatrzone były one w kraty lub drewniane drzwiczki i służyć mogły do umieszczania kaganków oświetlających ciemny przejazd bramny. Każda z baszt bramnych posiadała w przyziemiu czworoboczne pomieszczenie, które pierwotnie nie było dostępne od strony przejazdu. Dopiero później do pomieszczenia zachodniego, które być może służyło za więzienie lub magazyn, przebito drzwi (wcześniej dostępne było jedynie za pomocą drabiny z górnej izby). Pomieszczenie wschodnie przeznaczone dla zamkowej straży posiadało portal wejściowy od strony dziedzińca, zamykany drzwiami i zasuwą umieszczaną w grubości muru. Jego jedynym oświetleniem był szczelinowy otwór od strony wschodniej, a po przeciwnej stronie straż mogła obsługiwać zasuwę głównych wrót przejazdu bramnego. Przednie, zaokrąglone części baszt były pełne, stanowiąc masywną zaporę odporną na ewentualny ostrzał, natomiast na górnych kondygnacjach budynku bramnego oprócz obsługi mechanizmu brony znajdowały się pomieszczenia mieszkalne zaopatrzone między innymi w latrynę (jej kanały odpływowe skierowane były w stronę fosy). Była to opisana w 1250 roku tzw. rycerska komnata na pierwszym piętrze, służąca do codziennego życia domowników oraz prywatna komnata pana zamku na najwyższym piętrze. Od strony dziedzińca zespół bramny posiadał drewniane schody prowadzące do wyższych pięter i wysuniętej kaplicy o konstrukcji drewnianej lub szkieletowej. Schody łączyły się również z drewnianym gankiem przy wieży ze studnią.
Kolejnym elementem zamku górnego była masywna wieża po stronie zachodniej, wzniesiona na planie wydłużonej podkowy o wymiarach około 12 x 15 metrów. Była ona wysunięta poza obwód obronny oraz poza skalną platformę na której wzniesiono zamek, po to by móc umieścić w niej studnię. Z powodu błędów konstrukcyjnych (zbyt słabe fundamenty) została całkowicie przebudowana w XIV wieku. Do studni prowadził wydrążony przez górników w skale szyb o długości aż 64 metrów. Ta ciężka praca wykonana została zapewne z powodu upadku nieodległego zamku Dolforwyn, właśnie z powodu braku zaopatrzenia w wodę. Ponadto na dziedzińcu zamku górnego przystawione były do zachodniej, północnej i wschodniej kurtyny murów dodatkowe budynki, z których część lub wszystkie mogły być konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Wśród nich znajdowała się wspominana w połowie XIII wieku „stara sala” (old hall). Po 1280 roku wzniesiono na ich miejscu skrzydło o kształcie litery L mieszczące kuchnię i warzelnię. Usytuowana tuż obok wieży ze studnią kuchnia mieściła masywny okrągły piec uformowany z cienkich kamiennych płyt na krawędziach i przykryty warstwą ceglano – glinianej pokrywy. Powyżej pierwotnie znajdować się mogła murowana kopuła i komin, a jedzenie przygotowywano na podłużnym drewnianym stole biegnącym przez całą długość kuchni. Do browaru prowadziły w dół trzy płytkie schody, natomiast wewnątrz jęczmień namaczano w kwadratowych zbiornikach przy północnej ścianie. Następnie kiełkował on na wybrukowanej posadzce po stronie zachodniej, gotowany był w małym piecu i mielony w żarnie. Pozostały proces fermentacji i gotowania przeprowadzany był na górnym piętrze, skąd napój spływać mógł za pomocą ciążenia do zbiornika na dole. Na wschód od warzelni znajdowała się seria odpływów do osuwania poza zamek nieczystości i odpadków. Warto wspomnieć, iż w północnym narożniku dziedzińca znajdowała się pierwotnie boczna furta, zablokowana dopiero wraz z budową browaru. Broniła ją podkowiasta wieża północna, która prawdopodobnie jeszcze w średniowieczu została zniszczona lub rozebrana. W ostatniej fazie w XVI wieku dziedziniec zamku górnego otoczony został szachulcowymi, piętrowymi budynkami mieszkalnymi.
Zamek średni o wymiarach w planie 60 x 37 metrów, pierwotnie broniony drewnianą palisadą bądź częstokołem, otrzymał murowane obwarowania nieco później niż górny, gdyż w latach 1251-1253. Mur ten miał około 2 metry grubości u podstawy. Wjazd na dziedziniec znajdował się po stronie południowej i poprzedzony był szerokim na 13,7 metrów oraz głębokim na 6,7 metra przekopem, który ochraniał zamek średni także od zachodu. Z powodu dużej szerokości przekopu most osadzono na kamiennej platformie, za którą znajdowała się część zwodzona. Główną rolę obronną pełniła dwubasztowa brama z centralnie położonym przejazdem, podobna do tej z zamku górnego, lecz nieco mniejsza. Zamek średni od strony wschodniej bronił mur zaopatrzony w wystające przed jego lico nieduże półokrągłe baszty ze zwieńczeniami w formie drewnianych platform. Dwie baszty powstały w połowie XIII wieku, trzecia południowa, nie przewiązana z murem dobudowana została w XIV stuleciu. Starsze baszty broniły furty wypadowej, przeprutej w murze chroniącym dostępu do przekopu oddzielającego zamek średni od górnego, a dodatkowa czwarta w narożniku południowo – wschodnim flankowała bramę wjazdową. Od strony południowej i zachodniej obronę zamku średniego zapewniał prosty mur obronny, zapewne zwieńczony krenelażem i chodnikiem dla obrońców. Wewnętrzna zabudowa najpewniej przystawiona była do murów obwodowych i składała się z gospodarczych i pomocniczych domów przeznaczonych dla służby i garnizonu. W średniowieczu zapewne miały one konstrukcję drewnianą lub szachulcową na kamiennej podmurówce. W XVI wieku zostały one zastąpione nowymi kwaterami z latryną po stronie północno – zachodniej. Przy kurtynie wschodniej usytuowany był XIV-wieczny budynek przeznaczony do suszenia zboża po zbiorach. Ogień rozniecano u podstawy jego komina, a ciepło ogrzewało ziarna na górnej platformie.
Zamek dolny usytuowany był najniżej spośród trzech części warowni, na południowym zwężeniu grzbietu. Jego obwarowania w większości były konstrukcji drewniano ziemnej, przy czym skrajny południowy kraniec przybrał formę zbliżoną do podkowiastej reduty, a pośrodku obszernego dziedzińca, na niewielkim wywyższeniu terenu zapewne wzniesiono samodzielne, zamknięte dzieło obronne. Wschodnia część obwarowań, prawdopodobnie z czasem przekształcona na kamienny mur, łączyła się z południowo – wschodnią częścią zamku średniego, natomiast zachodnia część biegła w stronę północną osłaniając zarówno zamek średni, jak i górny.
Stan obecny
Zamek przetrwał w postaci słabo zachowanej ruiny. Widoczne są głównie niskie fragmenty murów zamku średniego i górnego, jedna ze ścian baszty bramnej i fragmenty wieży podkowiastej zamku górnego. Zabytek udostępniony jest do zwiedzania za darmo, od 1 kwietnia do 30 czerwca, codziennie w godzinach 10:00-18:00 i od 1 lipca do 15 września, codziennie w godzinach 10:00-21:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Butler L., Knight J., Dolforwyn Castle, Montgomery Castle, Cardiff 2004.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.
Salter M., The castles of Mid Wales, Malvern 2001.