Historia
Pierwszy, drewniany most na rzece Monnow w Monmouth został zbudowany w połowie XII wieku. Możliwe że został on uszkodzony w trakcie bitwy z 1233 roku, stoczonej pomiędzy zwolennikami króla Henryka III a Richardem Marshalem, earlem Pembroke, choć dokładna lokalizacja starcia nie została ustalona. Murowany, kamienny most został wzniesiony na miejscu wcześniejszego pod koniec XIII wieku. Następnie na początku XIV wieku ufortyfikowano go budynkiem bramnym. Prace te mogły być związane z prowadzoną wówczas budową miejskich murów obronnych Monmouth, dla których pod koniec XIII stulecia Henry Lancaster, bratanek króla, zwrócił się do Edwarda I z prośbą o wydanie przywileju (ang. murage grant). Król wyraził zgodę i w 1297 roku upoważnił bailiffa oraz „uczciwych ludzi z Monmouth” do pobierania przez pięć lat myta od niektórych towarów przywożonych do miasta na sprzedaż, aby można było wznieść murowane fortyfikacje. Budowę murów wciąż prowadzono w 1315 roku, kiedy to przywilej został odnowiony na kolejne trzy lata.
W XV wieku militarna rola mostu musiała być nadal doceniana, gdyż w pierwszych latach tamtego stulecia jego budynek bramny wzmocniony został machikułami. Miasto i zamek Monmouth nie zostały co prawda zaatakowane podczas buntu Owaina Glyndŵra w latach 1400-1415, ale pobliskie Abergavenny i Grosmont uległy zniszczeniom, co mogło być jednym z powodów podjęcia się prac modernizacyjnych. Oprócz roli obronnej, most stanowił barierę umożliwiającą pobieranie opłat od uczestników targów odbywających się w mieście. Opłaty te były zatwierdzone między innymi w dokumencie z 1447 roku, w którym oprócz wielu innych przywilejów pozwolono mieszczanom pobierać myto. Uzyskiwane z niego wpływy wspomagane były przez zakaz targów i jarmarków poza obszarem gminy (ang. borough) w promieniu pięciu mil. W kolejnych statutach prawo do pobierania myta było odnawiane, zmieniane lub odwoływane, przy czym w dokumencie Edwarda VI z 1549 roku zezwolono na jarmark specjalnie na korzyść dróg miejskich, bram i mostów.
W trakcie angielskiej wojny domowej Monmouth kilkukrotnie było zajmowane przez obie strony konfliktu. Pod koniec 1644 roku kawaleria rojalistów zajęła miasto bez większych walk, lecz już kolejna próba zdobycia miasta z 1645 roku, przeprowadzona przy pomocy rojalistycznych posiłków z zamku Raglan, zakończyła się walkami o most Monnow. Siły królewskie zbrojnie zajęły przeprawę, do czasu gdy odsiecz wojsk parlamentarnych otoczyła rojalistów na moście, przez co musieli ratować się ucieczką do wody. W przekazach pisemnych nie odnotowano czy most został wówczas uszkodzony, ale niezależenie od tego na początku XVIII stulecia i tak wymagał napraw. Wtedy też brama mostowa przekształcona została w mieszkanie stróża, od 1705 roku odpowiedzialnego za dalsze naprawy i utrzymanie budynku bramnego (sam most i droga pozostały w gestii gminy miejskiej). Chociaż brama została przekształcona w mieszkanie, jakaś jej część lub przyległa przybudówka została też przeznaczona na areszt, strażnicę, czy też wartownię.
W latach 1771-1775 przeprowadzono gruntowne prace remontowe, które objęły zarówno most, jak i bramę. Oprócz najbardziej zużytej, pokrytej tłuczniem nawierzchni drogi, naprawiono balustrady przy użyciu nowego kamienia ciosanego, pod łukami mostu wymieniono rozpadające się fragmenty elewacji, a łuki arkad wyspoinowano. Prace nad mostem wymagały budowy tamy, pompy, słupów podporowych oraz użycia wynajętych na dziewięć tygodni łodzi. Głównym wykonawcą był niejaki Thomas Roberts, pracujący wraz ze swoim zespołem murarzy przez sześć tygodni. Po latach 70-tych XVIII wieku naprawy nadal trwały, chociaż ograniczały się do drobniejszych prac.
Na początku XIX wieku budynek mieszkalny na moście przestał funkcjonować. Drewniane przybudówki zostały rozebrane w 1815 roku, a cztery lata później w budynku bramnym przepruto boczne przejście, mające ułatwić komunikację pieszych. Około 1827 roku w celu udrożnienia ruchu dokonano jeszcze bardziej drastycznej przebudowy, w efekcie której most został od strony północnej poszerzony. Trzy lata później poszerzono most również od strony południowej. W 1832 roku został odnowiony zrujnowany dach budynku bramnego, natomiast w 1845 roku ostatnią znaczącą zmianą w historii przeprawy było dodanie drugiego przejścia dla pieszych. Od 1889 do 1902 roku przeprowadzono szeroko zakrojony program konserwacji mostu i bramy, lecz rosnąca liczba zmotoryzowanych pojazdów doprowadziła do wzrostu liczby kolizji i zatorów przy bramie. Plany zamknięcia mostu Monnow dla pojazdów i budowy nowego mostu w pobliżu były wielokrotnie przekładane. Dopiero gdy na początku 2004 roku został otwarty nowy most, zabytkowa budowla została wyłączona z ruchu kołowego.
Architektura
Monmouth założone zostało pomiędzy rzeką Wye na wschodzie, a wpadającą do niej mniejszą rzeką Monnow, która otaczała miasto i zamek od zachodu i południa. Po zachodniej stronie miejskich murów obronnych rozciągały się przedmieścia, do których przeprawę ułatwiono murowanym mostem rozciągniętym nad rzeką Monnow. Podłoże jej koryta na tym odcinku wyłożone było czerwonobrązowym mułowcem, gołym lub pokrytym piaskiem i żwirem. Sam most zbudowano głównie z ciosów czerwonego i płowego piaskowca, a także z zielonkawoszarego mułowca i szarego wapienia, które połączono zaprawą z drobnego żwiru i wapna.
Most pierwotnie miał około 35 metrów długości i około 5 metrów szerokości. Przeprawa mostowa osadzona została na trzech zamkniętych półkoliście arkadach, stojących na dwóch środkowych filarach i dwóch przybrzeżnych przyczółkach. Pomimo stosunkowo niewielkiej głębokości złoża marglowego, filary nie zostały zbudowane bezpośrednio na skale, lecz na warstwie żwiru. Od strony osi koryta rzeki zaopatrzono je w ostrogi zmniejszające napór mas wody. Oba filary i ich ostrogi w planie utworzono asymetryczne, gdyż ostrogę filaru wschodniego zorientowano prostopadle do osi mostu, a ostrogę filaru zachodniego umieszczono ukośnie, aby wskazywała w górę rzeki. W celu wzmocnienia konstrukcji mostu lub zaoszczędzenia ciosanego kamienia, spodnia część arkad została ożebrowana. W każdym przęśle umieszczono po trzy masywne gurty, wszystkie zbudowane z ciosowych, sfazowanych klińców. Górną część przejazdu zabezpieczono wzdłuż krawędzi przedpiersiem o formie wykonanej z ciosów balustrady. Początkowo oba filary zwieńczone były na poziomie nawierzchni mostu małymi alejkami, w które piesi mogli się schronić, gdy przeprawiał się szeroki wóz lub przejeżdżali obok siebie jeźdźcy. Te na wschodnim filarze usunięto już na początku XIV wieku, w chwili budowy budynku bramnego, ale zachodnie funkcjonowały przez cały okres średniowiecza. Ich przedpiersie było ciągłą kontynuacją balustrady pozostałej części mostu.
Na początku XIV wieku pomiędzy drugim a trzecim przęsłem, dokładnie nad wschodnim filarem, usytuowano budynek bramny o wymiarach w planie 9 x 3,6 metra i wysokości około 11 metrów. Otrzymał on w planie kształt eliptyczny z zachodnią i wschodnią elewacją wykazującymi znaczne różnice. Jedynym sposobem komunikacji poprzez most był centralnie umieszczony przejazd bramny o szerokości 3,5 metra, pierwotnie od strony zachodniej ujęty ostrołucznie zamkniętym portalem, a od strony wschodniej portalem półkolistym. Portale flankowane były przez płytkie prostokątne ryzality czworobocznej środkowej części budynku, pierwotnie sięgające poziomu przedpiersia. W elewacji zachodniej nad przejazdem umieszczono w jednej linii trzy szczelinowe otwory, pomiędzy którymi na przełomie XIV i XV wieku dobudowane zostały arkady machikułu, osadzone na uskokowych konsolach. Obronę zapewniały także dwie strzelnice przeprute nieco niżej w ryzalitach zachodnich, obie o formie krzyży z kolistymi otworami przy krańcu każdego ramienia. Wschodnia elewacja, zwrócona w stronę miasta, otrzymała ponad przejazdem jedynie małe kwadratowe okienko. Średniowieczne zwieńczenie budynku składało się z przedpiersia z krenelażem, za którym funkcjonowała niezadaszona galeria dla obrońców, otaczająca niskie zadaszenie piętra.
Wewnątrz budynku bramnego podsklepiony przejazd początkowo zamykany był opuszczaną w kamiennych prowadnicach broną. Jednak po wybudowaniu na fasadzie machikuł, jej używanie stało się niemożliwe, ze względu na przecięcie płaszczyzny prowadnicy wspornikami. Brama musiała więc być od XV wieku zamykana dwuskrzydłowymi wrotami. Powyżej budynek posiadał jedno pomieszczenie na piętrze, pierwotnie dostępne za pomocą kamiennej, spiralnej klatki schodowej, umieszczonej po północnej stronie przejazdu. Jej ściana zachodnia wraz z murem budynku tworzyła na piętrze wąski korytarzyk, prowadzący do latryny osadzonej w wykuszu, z którego nieczystości spadały wprost do rzeki. Schody nietypowo skręcone były przeciwnie do ruchu wskazówek zegara, co prawdopodobnie wynikało z położenia drzwi wejściowych, które postanowiono umieścić w tylnej części przejazdu bramnego. Schody musiały zaczynać się bezpośrednio za wejściem, ponieważ nie było wystarczająco dużo miejsca na jakikolwiek znaczący przedsionek, a następnie zaraz skręcać w lewo i w górę. W związku z tym otwór strzelecki z przodu budynku był umieszczony w klatce schodowej na poziomie półpiętra, a nie na poziomie gruntu, odmiennie do strzelnicy południowej. Główne pomieszczenie na piętrze budynku miało 10 metrów długości i 3 metry szerokości. Znajdował się w niej mechanizm obsługujący bronę, zapewne w postaci kołowrotu na który nawijane były łańcuchy.
Stan obecny
Most w Monmouth na rzece Monnow jest jednym z dwóch średniowiecznych mostów obronnych zachowanych w Wielkiej Brytanii (drugi znajduje się w angielskim Warkworth), zabytkiem cennym także w skali europejskiej, pomimo nowożytnych i stosunkowo licznych przekształceń. W 1996 roku został włączony do listy mostów Światowego Dziedzictwa przez organ doradczy UNESCO, Międzynarodową Radę Zabytków i Miejsc, jako most o „wyjątkowej uniwersalnej wartości”, prezentujący „znaczący etap w inżynierii mostów lub rozwoju technologicznym”.
W okresie wiktoriańskim most został poszerzony, co doprowadziło do usunięcia schronieniowych alejek nad filarem zachodnim oraz umieszczenia od zewnętrznej strony wszystkich arkad nowożytnych klińców (krawężniki współczesnych chodników mniej więcej wyznaczają oryginalną szerokość mostu). Z powodu poszerzenia mostu przelicowane zostały też filary i ich ostrogi. Efektem nowożytnych prac budowlanych jest widoczne dziś przedpiersie, czy też balustrada po bokach przejazdu, wyższa od pierwotnej i ze zmienioną konstrukcją zwieńczenia.
Przekształcenia nowożytne budynku bramnego to przede wszystkim dwa boczne przejścia dla pieszych oraz zmieniona forma jego zwieńczenia, gdy po utracie funkcji obronnej dach zastąpił blankowane przedpiersie. Ponadto zmieniono kształt zachodniego portalu środkowego przejazdu z ostrołucznego na półkolisty i usunięto jego ościeża. Częściowo przemurowano i przelicowano zewnętrzne elewacje, wstawiono nowe okna na piętrze, a wewnątrz, ze względu na przeprucie przejścia dla pieszych, spiralną klatkę schodową przeniesiono ze strony północnej na południową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Rowlands M.L.J., Monnow Bridge and Gate, Monmouth, „Archaeologia Cambrensis”, 142/1993.
Salter M., Medieval Bridges, Malvern 2015.