Historia
Klasztor benedyktyński w Monmouth wraz z kościołem św. Marii założony został w 1075 roku, przez Gwethenoca, lorda Monmouth, dzierżącego miejscowy zamek z nadania Wilhelma Zdobywcy. Sprowadził on mnichów z francuskiego St Florent de Samur, obdarzył przywilejami i podarował na początek kaplicę zamkową, użytkowaną przez braci do czasu wybudowania właściwego klasztoru. Wilhelm I potwierdził tą fundację, a jako że zmarł w 1087 roku, musiało się to stać przed tą datą.
Budowa nowego kościoła klasztornego przeprowadzona została na przełomie XI i XII wieku. Konsekrował go w 1101 roku biskup Hervey z Bangor, w towarzystwie kolejnego lorda Monmouth, Williama fitz Baderona oraz lorda Abergavenny, Hamelina de Ballona. Musiała być to duża uroczystość, gdyż uświetnił ją również William, opat Saumur wraz z siedmioma swymi mnichami, opat Serlo z Gloucester i Theodoric, mnich który mógł pochodzić z filii klasztoru z Chepstow.
Jak większość konwentów walijsko – angielskiego pogranicza, klasztor w Monmouth często doświadczał skutków wojen. W 1234 roku był to konflikt pomiędzy Richardem Marshallem i królem Henrykiem III, w trakcie którego spalony został pobliski kościół św. Tomasza, własność zakonników benedyktyńskich. Król podarował później zakonnikom 13 dębów z lasu Dean z przeznaczeniem na naprawy, lecz przekazy źródłowe z XIII wieku wskazywały na kłopoty finansowe konwentu. W 1264 roku do Monmouth wysłany został z St Florent mnich Geoffrey Moreteau, który miał usprawnić zarządzanie klasztorem po wcześniejszym przeorze Walterze, jednak nie miał on specjalnych sukcesów i w 1279 roku biskup Hereford musiał udzielić odpustu każdemu kto odwiedzi oraz wspomoże klasztor i kościół św. Marii. Sytuacja najwyraźniej wkrótce się poprawiła, głównie dzięki dochodom z posiadanych w Anglii i Walii ośmiu kościołów i 10 kolejnych podległych.
W 1309 roku w kościele klasztornym szukał schronienia rzemieślnik John Carpenter, ścigany przez bandę Walijczyków pod wodzą Griffina Gohta, którzy wdarli się do świątyni, przemocą wyciągnęli gonionego i zabili na przyległym cmentarzu. Z powodu rozlewu krwi w kościele przez kilka lat nie mogły być odprawiane nabożeństwa, a konwent ponownie popadł w problemy, tak duże, iż były nawet problemy ze znalezieniem chętnego na stanowisko przeora. Ekonomię klasztoru podratowali dopiero pielgrzymi, po tym jak w 1398 roku przeor Thomas zdobył rzekomy kawałek z krzyża Chrystusa i fragment jego szaty. Sytuację polepszyć również mogło uzyskanie samodzielności konwentu od zwierzchników we Francji w 1415 roku, dzięki czemu możliwe było przeprowadzenie późnogotyckich prac budowlanych na terenie zabudowań klauzury.
Już od XII wieku kościół klasztorny zaczął pełnić funkcje kościoła parafialnego, przy czym funkcję tą utrzymał nawet po rozwiązaniu konwentu w 1537 roku. Od tamtego momentu budowla zaczęła popadać w ruinę, co wymusiło całkowitą odbudowę nawy w latach 1736-1737 i wzniesienie wysokiej iglicy wieży w 1743 roku. Pod koniec XIX wieku kościół został ponownie całkowicie przebudowany przez George’a Edmunda Streeta.
Architektura
Klasztor usytuowany był w obrębie murów miejskich Monmouth, na wschód od zamku, w północnej części miasta zlokalizowanej blisko rzeki Monnow. Zajmował wydzielony obszar terenu obwiedziony murem z budynkiem bramnym od południa. Składał się z kościoła oraz położonych po jego północnej stronie zabudowań klauzury. Zostały one przebudowane w stylistyce późnogotyckiej w XV wieku, kiedy to między innymi wzniesiona została rezydencja opata na piętrze, czy też pomieszczenie dla gości, zaopatrzone w ozdobny wykusz okienny po stronie północnej. W pewnym oddaleniu po stronie wschodniej znajdowała się klasztorna infirmeria.
Kościół klasztorny św. Marii pod koniec średniowiecza, sądząc po dawnych rycinach, najpewniej składał się z wydłużonej nawy na planie prostokąta, przystawionej do niego od południa krótszej nawy bocznej, czworobocznego prezbiterium na przedłużeniu od wschodu nawy głównej, i czworobocznej wieży przy fasadzie zachodniej. Ta ostatnia została wzmocniona w narożach wielouskokowymi, sięgającymi szczytu przyporami, a od strony południowo – wschodniej otrzymała niewielką wieżyczkę komunikacyjną z klatką schodową. Stronę zachodnią ozdobiło wielkie ostrołukowe okno z maswerkiem i portal wejściowy, elewacje przepruto także mniejszymi otworami okiennymi zwieńczonymi trójliśćmi i dużymi oknami ostrołucznymi, dwudzielnymi, umieszczonymi na najwyższej kondygnacji, gdzie zawieszone były dzwony.
Stan obecny
Obecnie jedynym średniowiecznym elementem kościoła jest pochodząca z XIV wieku wieża. Zwieńczona jest XVIII-wieczną, lecz stylistycznie pasującą do wieży iglicą i czterema sterczynami. Korpus nawowy został zastąpiony nową budowlą w XVIII wieku, a prezbiterium zostało gruntownie przebudowane. Po zabudowaniach klasztornych także nie pozostało dużo śladów, jedynie na ulicy Priory Street mieści się grupa przebudowanych budynków o średniowiecznej metryce, zajmowanych obecnie przez miejscowy dom kultury, z których w jednym zachował się późnogotycki wykusz okienny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.