Historia
Kościół św. Tomasza wybudowany został w drugiej połowie XII wieku, jako świątynia filialna pobliskiego klasztoru benedyktyńskiego. Z pewnością istniał już w 1186 roku, gdyż wymieniony został wówczas w dokumencie papieża Urbana III. W 1233 roku miał zostać uszkodzony w trakcie walk wewnętrznych Henryka III z baronami. Po naprawie, bez większych zmian służył ludności przedmieść miasta Monmouth przez resztę średniowiecza i wczesny okres czasów nowożytnych. Pod koniec XVIII wieku przestał być użytkowany, przez co podupadł i prawdopodobnie przekształciłby się w ruinę, lecz w 1832 roku uzyskał status świątyni parafialnej dla Overmonnow i został poddany gruntownemu remontowi pod nadzorem architekta T.H. Wyatta. Kolejne prace modernizacyjne prowadzono w 1873 roku przy prezbiterium i w 1880 roku, kiedy to miał zostać wstawiony neoromański portal zachodni (choć widoczny jest on już na starszych rycinach, więc zapewne został umieszczony w latach 30-tych XIX wieku) W latach 1888-1890 dostawiono zakrystię i przekształcono wschodnią ścianę prezbiterium.
Architektura
Romański kościół usytuowano poza miejskimi murami obronnymi miasta Monmouth, na zachodnim brzegu rzeki Monnow, w niedalekiej odległości od ufortyfikowanego na przełomie XIII i XIV wieku mostu. Otrzymał on orientowaną względem stron świata bryłę, wzniesioną z czerwonego piaskowca, składającą się z jednonawowego korpusu na planie prostokąta i węższego oraz niższego, ale także dość mocno wydłużonego prezbiterium, również wzniesionego na planie prostokąta. Narożniki prezbiterium wzmocniono przyporami, nawa natomiast pierwotnie była ich pozbawiona.
Wejście do kościoła, zarówno do nawy jak i prezbiterium, znajdowało się nietypowo po stronie północnej, co zapewne związane było z usytuowaniem budowli w stosunku do mostu i wiodącego do przeprawy traktu. Uskokowy portal nawy zamknięto półkoliście. Archiwoltę udekorowano płaskorzeźbioną jodełką (fr. chevron), zaś po bokach w uskoki wstawiono po dwie półkolumny. Sądząc po dawnych rycinach, portal w prezbiterium był również półkolisty, ale osadzony w płytkim ryzalicie z trójkątną wimpergą oraz flankowany dwoma lub trzema wałkami.
Wnętrze pierwotnie oświetlały niewielkie, zapewne półkoliście zamknięte okna, w okresie gotyku zastąpione większymi o ostrołucznym wykroju. Szczególnie duże okno przebito w ścinie wschodniej, gdzie znalazł się ostrołuczny otwór zwieńczony okapnikiem, wypełniony maswerkiem z trzema dużymi prześwitami zamkniętymi trójliśćmi i trzema mniejszymi górnymi prześwitami o formie czwórliści. Nawę od prezbiterium rozdzielała romańska arkada o uskokowej archiwolcie osadzonej na impostach, zdobionej między innymi płaskorzeźbioną jodełką.
Stan obecny
Kościół św. Tomasza zachował romańskie mury obwodowe, niestety jednak został mocno przekształcony w XIX wieku. Dostawiona została wówczas od południa zakrystia, a od zachodu masywny ryzalit z neormańskim portalem, po którym widać, iż T.H. Wyatt szanował pracę średniowiecznych mistrzów i ściśle się na nich wzorował. Co ciekawe wykorzystuje on nieliczne oryginalne elementy, być może wzięte z pierwotnego portalu północnego, który co prawda zachował się w dużo lepszym stanie, lecz musiał być uzupełniany w trakcie renowacji. Przekształcona została także większość okien kościoła, oryginalne formy mają dziś co najwyżej dwa okna północne i jedno południowe w prezbiterium. Nowożytnymi dodatkami są jeszcze przypory nawy, dzwonnica nad jej zachodnim szczytem oraz portal prezbiterium. Wewnątrz przetrwała część romańskiej arkady tęczy (archiwolta) z wymienionymi bocznymi kolumienkami. Obejrzeć też można chrzcielnicę z XV wieku oraz misę chrzcielnicy romańskiej, zdobionej płaskorzeźbionymi maskami, wężem i ptakami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.