Historia
Wczesnogotycki kościół w Mathern zbudowany został w początkach XIII wieku, na miejscu które mogło być użytkowane do celów sakralnych już od czasów celtyckich we wczesnym średniowieczu, na co wskazywałaby archaiczna dedykacja poświęcona świętemu Tewdricowi i kształt przykościelnego cmentarza. Natomiast relikty niektórych detali architektonicznych (fragment profilowanego łuku, czworoboczny filar międzynawowy) wskazywałyby, iż ta najstarsza świątynia miała jeszcze swego następcę w postaci romańskiego kościoła z około XII wieku.
W czwartej ćwierci XV wieku kościół św. Tewdrica został gruntownie przebudowany w stylistyce późnogotyckiej, prawdopodobnie z inicjatywy biskupa Llandaff, Johna Marshalla, urzędującego między 1478 a 1496 rokiem. Sfinansował on poszerzenie naw bocznych, dostawił kruchtę oraz w osobnej kampanii budowlanej ufundował wieżę. Budowa nowego, bardzo okazałego jak na świątynie parafialne kościoła, wiązała się zapewne z funkcjonującym w Mathern pobliskim pałacem biskupim.
Wiktoriańska renowacja kościoła św. Tewdrica przeprowadzona została przez architekta Johna Pricharda w latach 1880-1882 i kontynuowana była w latach 80-tych XIX wieku przy prezbiterium przez architekta Ewana Christiana. Zabytek został wówczas ponownie zadaszony, przebudowano górną część nawy południowej, wymieniono także wyposażenie kościoła.
Architektura
Pod koniec średniowiecza kościół uzyskał formę budowli trójnawowej, czteroprzęsłowej, o wszystkich nawach równej wysokości, której każdą z naw popularnym na terenie Walii zwyczajem przykryto osobnym dwuspadowym dachem. Po stronie zachodniej do nawy środkowej, nieco szerszej od bocznych, przystawiona została w XV wieku wysoka, smukła wieża, zaś po stronie wschodniej znalazło się prostokątne w planie prezbiterium z XIII wieku. Dodatkowo na wysokości drugiego przęsła od zachodu do nawy południowej dostawiona została późnogotycka kruchta.
Elewacje zewnętrzne korpusu kościoła zaopatrzone zostały w profilowany gzyms cokołowy oraz opięte uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Przy północnej ścianie nawy bocznej przypory nietypowo rozmieszczono parami, a okna zignorowały wewnętrzny podział na przęsła. Po przeciwnej stronie elementem kompozycji stała się kruchta, która wymusiła podział elewacji na cztery przęsła, choć nie pokryły się one z filarami międzynawowymi. Wszystkie te konstrukcyjne niedoskonałości zapewne wynikały z konieczności wkomponowania starszych elementów kościoła w późnogotyckie mury lub ze zmieniających się w trakcie budowy planów.
Oświetlenie naw bocznych zapewniły duże, ostrołucznie zamknięte okna z gzymsem na poziomie podstaw archiwolt, który po zagięciu utworzył nad nimi okapniki. Wypełniono je maswerkami o formach typowych dla angielskiego gotyku wertykalnego, z dużymi prześwitami zwieńczonymi pięcioliśćmi i łukami w ośle grzbiety oraz mniejszymi prześwitami pozamykanymi dwustronnie trójliśćmi. Nawa główna, ze względu na brak własnych okien, doświetlana była jedynie pośrednio, za pomocą naw bocznych. W prezbiterium okna były bardziej różnorodne, gdyż w XIII-wiecznych murach pozostawiono także starsze wąskie otwory lancetowate. W ścianę wschodnią osadzono okno trójdzielne z trzema lancetami. Późnogotyckie okna prezbiterium umieszczone zostały w czworobocznych ościeżach z okapnikami, gdzie otrzymały formę dwu- i trójdzielną.
Zachodnia wieża, w odróżnieniu od pozostałej części budowli, wzniesiona została w całości z ciosów. Wzmocniono ją uskokowymi, wysokimi przyporami, usytuowanymi w zachodnich narożnikach pod skosem i sięgającymi wysokości blankowanego przedpiersia, na poziomie którego zwieńczone zostały narożnymi sterczynami. Horyzontalnie elewacje wieży podzielono gzymsem cokołowym i gzymsami kordonowymi, zaś w narożniku północno – wschodnim umieszczono wieloboczną, ryzalitową wieżyczkę komunikacyjną, wyższą nawet od przedpiersia wieży. Gzyms pod przedpiersiem na osi każdej elewacji ozdobiony został maszkaronowym rzygaczem. Gzyms cokołowy przerwany został w elewacji zachodniej, gdzie w przyziemiu umieszczono ostrołuczny portal, powyżej niskiego cokołu profilowany szerokim rowkiem flankowanym przez fazowania. Jednodzielne i dwudzielne okna na piętrach wieży zamknięto oślimi grzbietami i ostrołukami, przy czym te na środkowej kondygnacji udekorowano tarczami herbowymi biskupa Johna Marshalla.
Wewnątrz korpus podzielony został na nawy dwoma rzędami czterech wczesnogotyckich arkad, opartych na filarach ujętych w narożnikach dużymi wałkami. Filary południowe utworzono wyższe od północnych. Wyróżniał się także gruby zachodni filar nawy północnej o czworobocznym przekroju z fazowanymi narożnikami, będący dużo starszym elementem wkomponowanym w późnogotycki korpus. Arkady południowe utworzono nieco prostsze, z obustronnym fazowaniem, natomiast północne oprofilowano rowkiem i podwójnie sfazowano z obu stron. Różnice te oraz bardzo lekko zarysowane ostrołuki arkad południowych wskazywałyby, że zostały one przebudowane w XV wieku. Lekko ostrołuczny kształt uzyskała także wysoka, sfazowana arkada tęczy, flankowana XIII-wiecznymi otworami do podglądania ołtarza z naw bocznych. Wieżę otwarto na nawę główną wysoką i bardzo wąską arkadą, z profilowaniem będącym powiększoną wersją profilowania portalu zachodniego. Zarówno korpus jak i prezbiterium przykryte zostały otwartą więźbą dachową. Nad nawą główną uzyskała ona charakterystyczną formę, dzięki bardzo bliskiemu umieszczeniu obok siebie kolejnych krokwi z jętkami.
Stan obecny
Kościół ma dziś formę budowli w zdecydowanej większości późnogotyckiej, pozbawionej większych modyfikacji nowożytnych, które ograniczyły się do dobudowania zakrystii po południowej stronie prezbiterium, przemurowania górnych partii nawy południowej i odnowienia zewnętrznych elewacji prezbiterium. Prawdopodobnie w XIX wieku wymieniono też południowe okna korpusu z maswerkami, lecz ich dzisiejszy wygląd wskazuje, że nowe są dokładnymi kopiami późnogotyckich. Wewnątrz więźba dachowa w większości została wymieniona w okresie wiktoriańskim, choć prawdopodobnie w nawie głównej pozostały XV-wieczne elementy (jętki, krokwie). Najstarszymi zachowanymi elementami wczesnogotyckimi są arkady międzynawowe, łuk tęczy, trójdzielne okno wschodnie oraz lancetowate okno północne w prezbiterium. Być może jeszcze z XII wieku pochodzi jedyny czworoboczny filar międzynawowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.