Historia
Cysterskie opactwo w Margam zostało założone w 1147 roku przez Roberta, earla Gloucester, który na krótko przed swą śmiercią podarował ziemie pomiędzy rzekami Afan i Kenfig, w pobliżu starej rzymskiej drogi biegnącej ku zachodniej Walii, klasztorowi z Clairvaux we Francji. Pierwszym opatem nowego konwentu został William z Clairvaux, a syn i dziedzic Roberta, William z Gloucester, potwierdził i nawet rozszerzył nadania podarowane opactwu.
Przez około czterdzieści lat od momentu fundacji budowano romański kościół i zabudowania klasztorne, lecz krótko po ich ukończeniu, chcąc być na bieżąco z ówczesnymi trendami architektonicznymi, cały wschodni koniec opactwa został przebudowany w stylu wczesnego angielskiego gotyku.
Klasztor w Margam szybko zyskał na znaczeniu w społecznym, kulturalnym i religijnym życiu południowej Walii. W drugiej połowie XII wieku walijski kronikarz, lingwista i pisarz Gerald (Giraldus Cambrensis) sławił opactwo za jego jałmużny i dobroczynność, choć wspomniał również o incydencie z 1180 roku, kiedy to młody mężczyzna zaatakował i pobił kogoś w refektarzu dla gości, a na następny dzień został odnaleziony martwy. Pod koniec XII wieku nasiliły się również problemy z cysterskimi konwersami, za co potępiony został przez kapitułę generalną ówczesny opat Conan (Cynan), który rzekomo bezskutecznie zabraniać miał im nadmiernego spożywania piwa. W 1206 roku konwersi ponownie się zbuntowali, atakując opata Gilberta i mnicha zarządzającego klasztorną spiżarnią. Mieli ich zrzucić z konia i następnie ścigać aż do dormitorium, gdzie obaj się zabarykadowali. Według Geralda była to reakcja na złe traktowanie konwersów i kolejne zakazy spożywania piwa w podległych klasztorowi folwarkach.
W 1203 roku opactwo w Margam otrzymało papieskie potwierdzenie swych dóbr i przywilejów, a dwa lata później królewskie, wydane przez Jana bez Ziemi. Z władcą tym cystersi z Margam utrzymywali wyjątkowo dobre stosunki w odróżnieniu od cysterskich mnichów z Strata Florida. Jan dwukrotnie przebywał w opactwie w drodze do Irlandii i być może w podzięce za tą gościnność zwolnił Margam z podatków nałożonych na inne konwenty. Dobrym okresem dla klasztoru był również czas sprawowania urzędu przez opatów Johna z Goldcliff (1213–1237) i Johna de la Warre (1237–1250), kiedy to między innymi otrzymano kolejne królewskie potwierdzenie przywilejów, tym razem wydane przez Henryka III. Dotkliwe straty odnotowano dopiero w 1247 roku z powodu napaści na klasztorne dobra Morgana ab Owaina, choć udało się później mnichom uzyskać rekompensatę. Niedługo później, w 1268 roku kilka folwarków i ziemie orne zagarnął Gilbert de Clare, earl Gloucester, na co jeszcze w 1291 roku skarżyła się u króla Edwarda kapituła generalna zakonu.
Pod koniec XIII wieku Margam było jednym z najbogatszych opactw na terenie Walii z rocznym dochodem w wysokości 256 £, 2600 hektarami ziemi uprawnej i 2 tysiącami owiec. Cystersi w 1336 roku w liczbie aż 38 mnichów i 40 konwersów, angażowali się ponadto w zyskowne wydobycie żelaza, ołowiu i węgla, a także w hodowlę koni. Dopiero w drugiej połowie XIV i w XV wieku z powodu powodzi, chorób zwierząt, zwiększonego opodatkowania, zarazy i walijskich buntów konwent zubożał. Duże zniszczenia odnotowano zwłaszcza w 1412 roku w trakcie walijskiego powstania Owaina Glyndŵra. Zadali je powstańcy z powodu przychylnego nastawienia mnichów do Anglików, choć paradoksalnie opactwo Margam pod koniec średniowiecza odegrało istotną rolę w rozwoju walijskiej kultury. Powstały tu między innymi łacińskie Annales de Margan, kluczowe źródło dla historii Glamorgan, a także Book of Taliesin, jeden z najsłynniejszych walijskich manuskryptów, zawierający zbiór najstarszych celtyckich wierszy.
Opactwo zostało rozwiązane przez króla Anglii Henryka VIII w 1536 roku i sprzedane sir Rice Manselowi z Oxwich. W tym czasie w klasztorze żyło tylko 12 mnichów (w porównaniu do 38 mnichów i 40 konwersów w XIV wieku). Po rodzinie Mansel opactwo przeszło na potomków linii żeńskiej, rodzinę Talbot. W XIX wieku jeden z jej członków zbudował rezydencję w pobliżu opactwa, lecz nawa kościoła klasztornego była nadal używana jako kościół parafialny.
Architektura
Kościół klasztorny był trójnawową, ośmioprzęsłową bazyliką o długości około 80 metrów, wzniesioną na planie krzyża łacińskiego z centralną czworoboczną wieżą na przecięciu naw, dwoma ramionami transeptu i obszernym, trójnawowym, pięcioprzęsłowym prezbiterium, zakończonym prostą ścianą od strony wschodniej. Do obydwu ramion transeptu po wschodniej stronie przylegały po dwie boczne kaplice.
Główne wejście do kościoła znajdowało się w fasadzie zachodniej, na osi nawy głównej, być może poprzedzonej kruchtą o dwuspadowym dachu. Prowadziło ono przez uskokowy portal o półkolistej archiwolcie, w którego uskoki wstawiono po trzy kolumienki z kapitelami z każdej strony. Powyżej znajdowały się trzy okna o podobnej formie, wszystkie półkoliście zamknięte, z archiwoltami podtrzymywanymi przez dwie kolumienki z każdej strony. Nawę główną od naw bocznych przy fasadzie oddzielały masywne przypory – lizeny. Wewnątrz półkoliste arkady międzynawowe oparto na masywnych, czworobocznych filarach z uskokami w narożach.
Od południa do nawy kościoła przylegał rozległy, otoczony krużgankami wirydarz o znacznych wymiarach 40 x 40 metrów. Krużgankami można się było dostać do każdego skrzydła klasztoru, które od zachodu, południa i wschodu przylegały do wirydarza. Na południe od prezbiterium znajdował się wspaniały kapitularz, dwunastoboczny od strony zewnętrznej, a wewnątrz kolisty, ze sklepieniem wspartym na pojedynczym filarze i z żebrami opadającymi na dwanaście przyściennych służek, nawieszonych na konsolach ponad posadzką, na wysokości okiennych parapetów. Ze skrzydłem wschodnim klasztornych zabudowań, a następnie z krużgankiem, kapitularz skomunikowany był za pomocą bogato zdobionego ostrołukowego portalu flankowanego przez boczne otwory. Oświetlenie kapitularza zapewniało dziewięć dużych, ostrołukowych okien umieszczonych w niszach flankowanych dwoma filarkami.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwał XII-wieczny korpus nawowy klasztornego kościoła, krótszy jednak od pierwotnego o dwa przęsła od strony wschodniej. Niestety jego nawy boczne zostały przebudowane, częściowo przekształcono fasadę zachodnią (zwieńczenia przypór, pierścienie przy wałkach portalu), nie zachowało się także kościelne prezbiterium, transept i środkowa wieża. W formie ruiny zachował się kapitularz, niestety bez sklepień, które z powodu zaniedbań zawaliły się pod koniec XVIII wieku. Widoczne są także relikty wschodniego skrzydła klasztornego. Ruiny są własnością Rady Hrabstwa i udostępnione do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.
Strona internetowa britishlistedbuildings.co.uk, St Mary’s Abbey Church A Grade I Listed Building in Margam, Neath Port Talbot.