Historia
Cysterskie opactwo w Margam zostało założone w 1147 roku przez Roberta Fitzhamona, earla Gloucester, który na krótko przed swą śmiercią podarował ziemie pomiędzy rzekami Afan i Kenfig, w pobliżu starej rzymskiej drogi biegnącej ku zachodniej Walii, klasztorowi z Clairvaux we Francji. Pierwszym opatem nowego konwentu został William z Clairvaux, a syn i dziedzic Roberta, William z Gloucester, potwierdził i nawet rozszerzył nadania podarowane opactwu. Przez około czterdzieści lat od momentu fundacji prowadzono prace budowlane nad romańskim kościołem i klauzurą, lecz krótko po ich ukończeniu, w drugiej ćwierci XIII wieku, chcąc być na bieżąco z ówczesnymi trendami architektonicznymi, całą wschodnią część przebudowano w stylu wczesnego gotyku angielskiego.
Klasztor w Margam szybko zyskał na znaczeniu w społecznym, kulturalnym i religijnym życiu południowej Walii. W drugiej połowie XII wieku walijski kronikarz, lingwista i pisarz Gerald (Giraldus Cambrensis) sławił opactwo za jego jałmużny i dobroczynność, choć wspomniał również o incydencie z 1180 roku, kiedy to młody mężczyzna zaatakował i pobił kogoś w refektarzu dla gości, a na następny dzień został odnaleziony martwy. Pod koniec XII wieku nasiliły się również problemy z cysterskimi konwersami, za co potępiony został przez kapitułę generalną ówczesny opat Conan (Cynan), który rzekomo bezskutecznie zabraniać miał im nadmiernego spożywania piwa. W 1206 roku konwersi ponownie się zbuntowali, atakując opata Gilberta i mnicha zarządzającego klasztorną spiżarnią. Mieli ich zrzucić z konia i następnie ścigać aż do dormitorium, gdzie obaj się zabarykadowali. Według Geralda była to reakcja na złe traktowanie konwersów i kolejne zakazy spożywania piwa w podległych klasztorowi folwarkach.
W 1203 roku opactwo w Margam otrzymało papieskie potwierdzenie swych dóbr i przywilejów, a dwa lata później królewskie, wydane przez Jana bez Ziemi. Z władcą tym cystersi z Margam utrzymywali wyjątkowo dobre stosunki w odróżnieniu od cysterskich mnichów z Strata Florida. Jan dwukrotnie przebywał w opactwie w drodze do Irlandii i być może w podzięce za tą gościnność zwolnił Margam z podatków nałożonych na inne konwenty. Dobrym okresem dla klasztoru był również czas sprawowania urzędu przez opatów Johna z Goldcliff (1213–1237) i Johna de la Warre (1237–1250), kiedy to między innymi otrzymano kolejne królewskie potwierdzenie przywilejów, tym razem wydane przez Henryka III. Dotkliwe straty odnotowano dopiero w 1247 roku z powodu napaści na klasztorne dobra Morgana ab Owaina, choć udało się później mnichom uzyskać rekompensatę. Niedługo później, w 1268 roku kilka folwarków i ziemie orne zagarnął Gilbert de Clare, earl Gloucester, na co jeszcze w 1291 roku skarżyła się u króla Edwarda kapituła generalna zakonu.
Pod koniec XIII wieku Margam było jednym z najbogatszych opactw na terenie Walii z rocznym dochodem w wysokości 256 £, 2600 hektarami ziemi uprawnej i 2 tysiącami owiec. Cystersi w 1336 roku w liczbie aż 38 mnichów i 40 konwersów, angażowali się ponadto w zyskowne wydobycie żelaza, ołowiu i węgla, a także w hodowlę koni. Dopiero w drugiej połowie XIV i w XV wieku z powodu powodzi, chorób zwierząt, zwiększonego opodatkowania, zarazy i walijskich buntów konwent zubożał. Duże zniszczenia odnotowano zwłaszcza w 1412 roku w trakcie walijskiego powstania Owaina Glyndŵra. Zadali je powstańcy z powodu przychylnego nastawienia mnichów do Anglików, choć paradoksalnie opactwo Margam pod koniec średniowiecza odegrało istotną rolę w rozwoju walijskiej kultury. Powstały tu między innymi łacińskie Annales de Margan, kluczowe źródło dla historii Glamorgan, a także Book of Taliesin, jeden z najsłynniejszych walijskich manuskryptów, zawierający zbiór najstarszych celtyckich wierszy.
Opactwo zostało rozwiązane przez króla Anglii Henryka VIII w 1536 roku i sprzedane sir Rice Manselowi z Oxwich. W tym czasie w klasztorze żyło tylko 12 mnichów (w porównaniu do 38 mnichów i 40 konwersów w XIV wieku). Po rodzinie Mansel zabudowania opactwa przeszły na potomków linii żeńskiej, rodzinę Talbot. W XIX wieku jeden z jej członków zbudował rezydencję w pobliżu opactwa, lecz nawa kościoła klasztornego była nadal używana jako kościół parafialny.
Architektura
Opactwo założone zostało u południowej podstawy zalesionego masywu wzgórz, z których ku Kanałowi Bristolskiemu spływały liczne strumienie, zapewniające konieczną do codziennego funkcjonowania wodę. Co najmniej jeden ze strumieni został przez zakonników uregulowany i w formie kanału poprowadzony do zabudowań gospodarczych oraz latryn. Inne wykorzystano także do utworzenia stawów rybnych. Klasztor składał się z kościoła oraz sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, tradycyjnie otaczających wraz z krużgankami wirydarz. Po stronie zachodniej leżały luźniej rozrzucone zabudowania gospodarcze i pomocnicze, wraz z główną bramą wjazdową na teren opactwa, całość zaś zapewne już w średniowieczu była ogrodzona.
Kościół klasztorny był trójnawową, ośmioprzęsłową bazyliką o długości około 80 metrów, wzniesioną na planie krzyża łacińskiego, z centralną czworoboczną wieżą na przecięciu naw, dwoma ramionami transeptu i obszernym, trójnawowym, pięcioprzęsłowym prezbiterium, zakończonym po stronie wschodniej ścianą prostą. Zgodnie z tradycyjnym układem kościołów cysterskich, do obydwu ramion transeptu po wschodniej stronie przylegały po dwie kaplice. Wszystkie one, podobniej jak prezbiterium, od wschodu zakończone były ścianami prostymi. Zachodnia część kościoła powstała w stylistyce romańskiej, natomiast wschodnia była efektem wczesnogotyckiej przebudowy, choć zapewne całość tworzyła dość jednorodną bryłę, typową dla świątyń cysterskich. Budynek wyróżniał się stosunkowo grubymi murami, w korpusie sięgającymi około 1,5 metra szerokości.
Główne wejście do kościoła znajdowało się w fasadzie zachodniej, na osi nawy głównej, być może poprzedzonej kruchtą z dwuspadowym dachem. Prowadziło ono przez uskokowy portal o półkolistej archiwolcie, w którego uskoki wstawiono po trzy kolumienki z kapitelami z każdej strony. Powyżej znajdowały się trzy okna o podobnym profilowaniu, wszystkie półkoliście zamknięte, z archiwoltami podtrzymywanymi przez dwie kolumienki z każdej strony. Nawę główną od naw bocznych, każdą z pojedynczym oknem zachodnim, przy fasadzie oddzielały masywne przypory – lizeny. Smuklejszymi i gęściej rozstawionymi przyporami opięte były boczne kaplice i prezbiterium, w których zapewne zastosowano już okna ostrołuczne. Wewnątrz korpusu półkoliste arkady międzynawowe oparto na masywnych, czworobocznych filarach z uskokami w narożach, prostymi cokołami i wąskimi gzymsami w strefie kapitelowej. Masywniejsze i okazalej profilowane musiały być cztery filary na przecięciu naw, dźwigające czworoboczną wieżę.
Od południa do nawy kościoła przylegał rozległy, otoczony krużgankami wirydarz o znacznych wymiarach 40 x 40 metrów. Krużgankami można się było dostać do każdego skrzydła klasztoru, które od zachodu, południa i wschodu przylegały do wirydarza. Zgodnie z cysterską praktyką, we wschodnim skrzydle musiały się znajdować najważniejsze pomieszczenia związane z funkcjonowaniem klasztoru, takie jak sala kapitulna, sąsiadująca z kościołem zakrystia i biblioteka, fraternia, czy dormitorium, najczęściej lokalizowane na pierwszym piętrze, przy czym ze względów praktycznych dormitoria łączone były z latrynami z jednej strony oraz z transeptem kościoła z drugiej, w celu ułatwienia przejścia na nocne modlitwy. W Margam latryny mogły być dostępne za pomocą trójprzęsłowego ganku osadzonego na ostrołucznych arkadach, wysuniętego z narożnika południowo – wschodniego klauzury. W skrzydłach południowych opactw cysterskich zwyczajowo mieściły się kuchnie i kalefaktoria, sąsiadujące z okazałymi salami refektarzy, bardzo często umieszczanymi dłuższą osią w poprzek budynku. Skrzydła zachodnie przeznaczane były na spiżarnie i magazyny (cellarium), a także na pomieszczenia konwersów, braci świeckich którzy wykonywali w klasztorze prace fizyczne.
Na południe od prezbiterium na początku XIV wieku wzniesiono wspaniały gotycki kapitularz, założony na planie dwunastoboku, ale wewnątrz kolisty, od zewnątrz opięty płytkimi przyporami. Jego wnętrze przykryto sklepieniem wspartym na pojedynczym filarze o przekroju krzyżowym, ujętym przez cylindryczne wałki z kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi. Cała konstrukcja oparta została na ośmiokątnym, bogato profilowanym cokole z połączonymi bazami wałków. Trzydzieści sześć nieprzecinających się, pozbawionych zworników żeber sklepiennych, opuszczono na dwanaście przyściennych wiązek służek, nadwieszonych na konsolach ponad posadzką, na wysokości gzymsu poprowadzonego pod okiennymi parapetami. Kapitularz połączony był ostrołucznym portalem z przedsionkiem w skrzydle wschodnim klauzury, a ten skomunikowany był z krużgankiem za pomocą okazałego ostrołukowego portalu flankowanego przez nieco niższe boczne przejścia. Oświetlenie kapitularza zapewniało dziewięć dużych, ostrołukowych okien, umieszczonych w niszach flankowanych dwoma wałkami dźwigającymi archiwolty. Dodatkowo w ścianie wschodniej tuż nad cokołem przepruto profilowany okulus, od wewnątrz umieszczony we wnęce ujętej czworobocznym obramieniem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwał XII-wieczny korpus nawowy klasztornego kościoła, krótszy jednak od pierwotnego o dwa przęsła od strony wschodniej. Niestety jego nawy boczne zostały przebudowane, częściowo przekształcono fasadę zachodnią (zwieńczenia przypór, pierścienie przy wałkach portalu), nie zachowało się także prezbiterium, transept i środkowa wieża. W formie ruiny znajduje się kapitularz, obecnie pozbawiony sklepień, które z powodu zaniedbań zawaliły się pod koniec XVIII wieku, ale z zachowanym centralnym filarem. Widoczne są także relikty wschodniego, sąsiadującego z kapitularzem skrzydła klasztornego oraz jego aneksu na południowym – wschodzie.
Spośród detali architektonicznych na terenie klasztoru przetrwał między innymi południowy portal prezbiterium, otwory okienne kapitularza włącznie z okulusem wschodnim, okazałe wejście do przedsionka przed kapitularzem, romański portal i okna nawy głównej w zachodniej fasadzie kościoła. Przetrwało też sklepienie przedsionka oraz sklepienie arkad południowych. Wewnątrz kościoła oryginalne są późnoromańskie filary międzynawowe.
Teren opactwa jest dziś własnością Rady Hrabstwa, która udostępnia go do zwiedzania, włącznie z muzeum – lapidarium (Margam Stones Museum), gdzie znajduje się między innymi bogata kolekcja rzymskich kamieni milowych oraz średniowiecznych krzyży nagrobnych z IX-XII wieku. Pośród tych ostatnich wyróżnia się monumentalny, bogato zdobiony Cross of Conbelin z początku X wieku oraz najstarszy w kolekcji, niestety uszkodzony Cross of Einion z IX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Gray Birch W., A History of Margam Abbey, London 1898.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.