Historia
Pierwsza wzmianka pisemna o kościele św. Illtyda w Mamhilad pojawiła się już w 1100 roku, jednak ten najstarszy drewniany lub murowany, romański kościół musiał zostać zastąpiony całkiem nową budowlą w XIII wieku. W XV wieku został on przebudowany w stylistyce późnogotyckiej oraz powiększony o prezbiterium i dwie kruchty. Spośród tych ostatnich południowa wzniesiona została około 1482 roku, gdyż taka data została wyryta na jej pierwotnym tynku. Wiktoriańska renowacja kościoła przeprowadzona została w latach 1864-1865, a ostatnie prace remontowe w okresie 1999-2000.
Architektura
Kościół św. Illtyda zbudowany został w szczytowej partii rozległego, z trzech stron opadającego stokami wzniesienia. Jedynie od zachodu teren był łagodnie nachylony, łączył się tam bowiem z wyższym masywem, uformowanym przez naturę w długi grzbiet o osi południkowej. Spływały z niego liczne strumienie, utaczające kościelne wzgórze od północy i południa. Pomimo ograniczeń terenowych kościół został bardzo dokładnie zorientowany względem stron świata.
U schyłku średniowiecza kościół składał się z pojedynczej nawy na planie prostokąta i sąsiadującego z nią od wschodu węższego i niższego prezbiterium, także na rzucie prostokąta. Nietypowo dla tak niedużej budowli, kościół wyposażony został w aż dwie kruchty: południową i zachodnią. Całość wzniesiono z miejscowego czerwonego i szarego piaskowca (ang. Old Red Sandstone), z grubsza opracowanego od strony lica i układanego w miarę regularne warstwy. Detale architektoniczne i częściowe wzmocnienia narożników wykonano z większych ciosów.
Wszystkie okna kościoła zostały wymienione na późnogotyckie w XV wieku. Większość osadzona została w czworobocznych, fazowanych lub profilowanych uskokami obramieniach, w które wstawiono maswerki z zamknięciami o kształcie pięcioliści, wpisanymi w tak zwane łuki typu ośli grzbiet. Wschodnie, trójdzielne okno prezbiterium wyróżniono nieco większym rozmiarem i zamknięciem ostrołucznym. W kruchcie południowej zastosowano proste otwory czworoboczne, szczelinowe, fazowane od zewnątrz, rozglifione od środka. Wnętrze zostało dość dobrze oświetlone, gdyż jako jedyną bez otworów pozostawiono północną ścianę prezbiterium.
Południowe wejście do kościoła od czasu późnogotyckiej przebudowy znajdowało się w fazowanym portalu o mocno obniżonym kluczu archiwolty, popularnym w Walii i Anglii od końca XV wieku. Od południa utworzono wówczas też wąski, profilowany portal w południowej ścianie prezbiterium, przeznaczony do użytku plebana. W środku nawę od części kapłańskiej oddzielono prawie półkolistą, wykonaną z ciosów arkadą tęczy, którą zaopatrzono w delikatne gotyckie profilowanie. Obie części w późnym okresie średniowiecza rozdzieliło także drewniane lektorium, separujące część przeznaczoną dla wiernych od części kapłańskiej.
Stan obecny
Kościół jest dziś malowniczym zabytkiem o późnogotyckim wystroju z pobielonymi elewacjami. Modyfikacje nowożytne ograniczyły się do wymiany zachodniego okna w północnej ścianie nawy oraz wstawienia czwórliścia w szczytową ścianę zachodnią. Być może wymianie uległo także okno zachodnie południowej ściany nawy, gdyż nie zmieściłoby się ono pod oryginalnym poziomem okapu, pierwotnie nieco niżej założonym, przy mniejszym nachyleniu połaci dachu. Niekiedy także za nowożytną uznaje się kruchtę zachodnią, lecz najpewniej wymianie uległo jednie jej okno południowe (kruchta zachodnia z pewnością istniała w 1849 roku i już wtedy uznawana była za starą). Wewnątrz kościoła przetrwała XV-wieczna drewnienia kolebka nad nawą. Lektorium jest co prawa wiktoriańskie, ale zawiera elementy średniowieczne, przy czym części z oryginalnej przegrody lektorium użyte też zostały do wybudowania nowożytnej empory zachodniej (belka nośna, balustrada).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1902.
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.