Historia
Kościół w Llawhaden powstał w XII wieku, przypuszczalnie na miejscu starszej świątyni. Poświęcony został świętemu Aidanowi, iryjskiemu mnichowi z VI wieku, który był uczniem św. Dawida. Patronat nad nim pełnili biskupi St Davids, właściciele okolicznych dóbr. Jeden z nich, Anthony Bek, w 1287 roku przekazał dziesięciny proboszczowskie parafii jako prebendę kanclerzowi St Davids. Pod nazwą ” Ecclesia Lanwraden” dochód kościoła został wyceniony w 1291 roku na 17 funtów, 6 szylingów i 17 pensów. Na przełomie XIII i XIV stulecia kościół mógł zostać z fundacji biskupów gruntownie przebudowany. Kolejne prace budowlane prowadzono też zapewne w okresie późnego średniowiecza. Na początku XVII wieku zbudowano kaplicę rodu Roch, którą później przemieniono w zakrystię. W XIX wieku kościół przeszedł dwie poważne restauracje: w 1834 i 1861-1862 roku. Wymieniono wówczas dachy, odnowiono otwory okienne, zamontowano nowe witraże, wzniesiono lub gruntownie przebudowano zachodnią kruchtę oraz przebudowano zakrystię.
Architektura
Kościół usytuowany został w dolinie, na zachodnim brzegu rzeki Cleddau Ddu, po południowej stronie niewielkiego strumienia i po wschodniej stronie wzgórza na którym wzniesiono biskupi zamek. W XII i XIII wieku hipotetycznie składać się mógł z mocno wydłużonej i jednocześnie stosunkowo wąskiej nawy na planie prostokąta, sąsiadującej z położonym od wschodu jeszcze węższym prezbiterium, także wzniesionym na planie prostokąta. Nawa sąsiadować miała także z przystawioną wtórnie do południowej ściany czworoboczną w planie, smukłą wieżą.
W XIV wieku kościół św. Aidana uzyskał bardzo nietypowy układ, będący następstwem wieloetapowej i skomplikowanej rozbudowy. Przypuszczalnie do starszej budowli, składającej się z nawy, prezbiterium i południowej wieży dobudowana została druga czworoboczna wieża, usytuowana na miejscu starej nawy, a nową, większą nawę zbudowano po stronie północnej. Obok wcześniejszego prezbiterium i nowej nawy powstałoby gotyckie prezbiterium, przy czym stare miałoby zostać przekształcone na kaplicę, otwartą do wnętrza dwoma arkadami. Alternatywnie nawa i prezbiterium w północnej części założenia istniały już od XII wieku i nie zastąpiły hipotetycznego starszego założenia. Zostały natomiast powiększone o transept, obok którego na przełomie XIV i XV wieku powstać miała południowa smukła wieża, a pod koniec XV wieku druga, większa wieża, usytuowana na miejscu południowego ramienia transeptu. Jakkolwiek nie przebiegałyby rozbudowy, ostatecznie w niezwykły sposób połączono ze sobą ścianami starą i nową wieżę, tak że stara stała się niższym ryzalitem nowszej i wyższej wieży.
U schyłku średniowiecza kościół ostatecznie składał się z prostokątnej w planie, mocno wydłużonej nawy o wymiarach 17,8 x 7,3 metra, węższego i krótszego, prostokątnego prezbiterium od strony wschodniej, wielkości 10,2 x 5,6 metra, oraz zespołu połączonych dwóch wież od strony południowej: starszej południowej i przylegającej do jej ściany północnej nowszej wieży późnogotyckiej. Obie wieże zwieńczone zostały typowymi dla Walii przedpiersiami na wysuniętych z elewacji wspornikach i krenelażem. Większa wieża otrzymała kamienne sklepienie w pomieszczeniu w przyziemiu, w mniejszej wieży zmieniono układ pięter. Oryginalne wejście do nawy znajdowało się po stronie południowej. Większość okien była dwudzielnych, ze zwieńczeniami w formie trójliścia i z mniejszym czwórliściem u góry.
Stan obecny
Kościół w Llawhaden jest dziś na skutek nietypowej i nie do końca poznanej przebudowy jedną z oryginalniejszych wiejskich budowli sakralnych na terenie Walii. Kruchta zachodnia i zakrystia po stronie południowo – wschodniej są dodatkami nowożytnymi, choć zakrystię być może wzniesiono na miejscu pierwotnego prezbiterium z XIII wieku, a kruchtę przebudowano ze starszego, jeszcze średniowiecznego przedsionka. Okna kościoła zostały odnowione w XIX wieku; wtedy też przepruto nowe wejście od zachodu i zamurowano wejście południowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 2/1912.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.