Historia
Kościół św. Teilo prawdopodobnie został wzniesiony pod koniec XII wieku lub na początku XIII stulecia. W okresie tym Llantilio Crossenny było siedzibą biskupów Llandaff, znajdującą się w pobliżu zamku White, co zaowocowało niezwykłą skalą rozbudowy świątyni. Na przełomie XIII i XIV wieku dobudowano nawy boczne, następnie na początku XIV wieku przebudowano prezbiterium oraz przekształcono północne ramię transeptu w okazałą kaplicę i dobudowano kruchtę zachodnią. W XV wieku korpus świątyni przebudowano w stylistyce angielskiego gotyku wertykalnego. W 1708 roku na wieżę nałożona została iglica. Okna nawy południowej zostały zmodernizowane w 1856-1857 roku, podczas wiktoriańskiej renowacji budynku.
Architektura
Kościół został wzniesiony z czerwonego piaskowca, z grubsza układanego równymi warstwami. W XIV wieku składał się z trójnawowego korpusu w formie czteroprzęsłowej bazyliki, czworobocznej wieży po wschodniej stronie nawy głównej, flankowanej od północy i południa przez ramiona transeptu oraz obszernego, prostokątnego w planie prezbiterium. Jeszcze w tym samym stuleciu północne ramię transeptu zostało przebudowane i powiększone do formy dużej prostokątnej kaplicy, natomiast zachodnią fasadę poprzedzono kruchtą. Wschodnią kaplicę posiadało także południowe ramię transeptu, pierwotnie zaopatrzone w pomieszczenie na górnej kondygnacji.
Początkowo kościół oświetlany był przez wąskie, lancetowate okna o wewnętrznych rozglifieniach, przeprute w fasadzie zachodniej oraz najpewniej także w ścianach wzdłużnych naw bocznych. Wschodnia strona kościoła od XIV wieku zakończona była prezbiterium z pojedynczym dużym oknem o ostrołucznym zamknięciu, wypełnionym trójdzielnym maswerkiem. Centralnie położona na przecięciu naw wieża, otrzymała z każdej strony najwyższej kondygnacji biforium, którego otwory zwieńczone zostały trójliśćmi. W XV wieku część okien, zwłaszcza w bocznych kaplicach, przekształcona została w stylistyce angielskiego gotyku wertykalnego.
Wewnątrz kościoła nawę główną oddzieliły od naw bocznych stosunkowo proste, ale eleganckie arkady, oparte na sześciu ośmiobocznych filarach z płaskimi, zgrabnie profilowanymi kapitelami. Arkady zamknięto ostrołucznie i oprofilowano podwójnym fazowaniem rozdzielonym rowkiem, zarówno od strony nawy głównej, jak i naw bocznych. Podobna, jedynie dużo niższa arkada wiodła pod przestrzeń podwieżową i następna do prezbiterium. Niskie, uskokowe arkady ze spłaszczonymi ostrołukami wiodły też do obu ramion transeptu. Prezbiterium otwarto na północną kaplicę jedną dużą arkadą z XIV stulecia i jedną mniejszą ostrołuczną arkadą z XV wieku, a także poprowadzonym pod skosem otworem w grubości muru, skierowanym wprost na ołtarz. Najbogatszą dekorację uzyskała z nich duża arkada, z profilowaną archiwoltą osadzoną na wielobocznych wspornikach, z których na jednym ukazano maskę tak zwanego zielonego człowieka.
Wszystkie części kościoła zwieńczone zostały otwartą więźbą dachową i drewnianymi stropami. Część nawową w średniowieczu oddzielała od prezbiterium przegroda lektorium, ustawiona przed zachodnią arkadą podwieżową. Lektorium mieściło zwyczajową górną galerię dostępną schodami i wysoko umieszczonym portalem we wschodniej ścianie nawy głównej. Piętro funkcjonowało także nad południowym ramieniem transeptu, gdzie pomieszczenie mogła mieć ważniejsza osobistość, spoglądająca z góry na główny ołtarz w prezbiterium. Podłoga pomieszczenia osadzona była na kamiennych wspornikach.
Stan obecny
Kościół w Llantilio Crossenny jest jednym z najwspanialszych średniowiecznych budynków sakralnych na terenie Walii, zarówno ze względu na doskonały stan zachowania, jak i niezwykłą skalę budowy, kontrastującą z niewielką miejscowością. Jedynie okna jego naw bocznych i clerestorium zostały w większości wymienione w trakcie XIX-wiecznej renowacji, choć zachowały się dwa oryginalne wczesnogotyckie otwory zachodnie. Okazałe okna XIV-wieczne znajdują się w ścianach wschodnich prezbiterium i kaplicy północnej, to ostatnie z maswerkiem późnogotyckim. Gotyckie, odnowione okna znajdują się też w ścianie południowej prezbiterium i w pozostałych ścianach kaplicy północnej. Warte uwagi są także arkady międzynawowe, podwieżowe i otwierające się na kaplice. W prezbiterium znajduje się późnogotycka piscina z pięciolistnym zamknięciem. Świątynia wciąż pełni funkcje sakralne, lecz udostępniona jest także do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.