Historia
Według niepotwierdzonej tradycji pierwszy kościół w Llansteffan powstał około 650 roku z inicjatywy świętego Ystyffana. Budowla parafialna pod wezwaniem św. Szczepana wniesiona została po najeździe anglo-normańskim, około połowy XII wieku. Kościół ten po raz pierwszy został odnotowany w przekazach pisemnych z okazji przekazania około 1170 roku przez Geoffrey’a Marmiona zakonowi joannitów w Slebech. Donacja obejmowała również łowisko oraz prom na rzece i została potwierdzona w latach 1231-1247. W 1290 roku biskup Bek z St Davids udzielił ponownego nadania joannitom, co zostało potwierdzone w 1328 roku.
W XIV stuleciu kościół powiększony został o nieduże prezbiterium i kruchtę przed głównym wejściem. Transept miał powstać dość późno, około połowy XV wieku, a więc około sto lat po największej popularności na terenie Walii tego elementu architektury sakralnej. Wraz z budową transeptu prawdopodobnie przedłużono też prezbiterium po wschodniej stronie. Ostatnia większa rozbudowa kościoła z okresu średniowiecza obejmowała wzniesienie wieży, dostawionej do nawy około przełomu XV i XVI wieku. W 1552 roku miały być w niej zawieszone trzy dzwony.
W XVI wieku, wraz z rozwiązaniem komandorii joannitów w Slebech, kościół w Llansteffan przeszedł w ręce angielskiej Korony, a następnie pod patronat prywatny. Z fundacji bogatej rodziny Lloydów z Lacques, na początku XVIII wieku dobudowana została północna kaplica. Pierwsze poważne prace remontowe, jakie odnotowano w przekazach pisemnych, przeprowadzono w latach 1829-1830. Kolejne naprawy miały miejsce w latach 60-tych XIX wieku i ponownie między 1872 a 1875 rokiem. W 1920 roku i w następnych latach skupiono się przede wszystkim na odnowieniu wieży. Ostatnią większą renowację sfinansowano w latach 1995-1997, kiedy to między innymi zostały wymienione wszystkie dachy.
Architektura
Kościół zbudowany został z wapiennego łamanego kamienia, na łagodnie opadającym ku wybrzeżu terenie, w odległości paruset metrów od położonego na południu zamku. Pierwotnie składał się z romańskiej nawy, prostokątnej w planie, obszernej, o trzech przęsłach długości i wymiarach około 17,5 x 5,7 metra, powiększonej w XIV wieku o krótkie czworoboczne prezbiterium tej samej szerokości. Prawdopodobnie wraz z gotyckim prezbiterium wzniesiono też kruchtę, usytuowaną mniej więcej pośrodku południowej ściany nawy. W połowie XV wieku zbudowano północne i południowe ramiona transeptu, przy czym nie uzyskały one identycznych wymiarów, bowiem północne wzniesiono na planie czworoboku o wymiarach 5,8 x 4,5 metra, a południowe 4,8 x 4,9 metra. Wtedy też przedłużone zostało o drugie przęsło prezbiterium, ponownie na wschodzie zamknięte prostą ścianą, ostatecznie o wymiarach 9,3 x 5,7 metra.
Pod koniec XV lub na początku XVI wieku wzniesiona została stosunkowo smukła, a jednocześnie posiadająca spore rozmiary wieża, o wysokości trzech pięter sięgających niecałych 20 metrów, umieszczona po zachodniej stronie nawy. Jej czworoboczna podstawa ujęta została cokołem o pochyłych elewacjach zakończonych na poziomie gzymsu kordonowego. Koronę murów zwieńczono przedpiersiem na wystających z lica wspornikach i krenelażem, a od północno – wschodniej strony utworzono ryzalitowo wysuniętą wieżyczkę z klatką schodową, zwieńczoną swoim własnym przedpiersiem. Wnętrze wieży w przyziemiu stanowiło przykrytą krzyżowym sklepieniem kruchtę, otwartą na nawę surową, nieprofilowaną arkadą. W sklepieniu przedsionka utworzono dwa otwory na liny obsługujące dzwony na najwyższej kondygnacji.
Wnętrze najstarszej nawy pierwotnie doświetlane było wąskimi, rozglifionymi oknami o półkolistych zamknięciach, które w okresie gotyku mogły zostać zastąpione większymi otworami ostrołucznymi z maswerkowymi wypełnieniami. Okna o gotyckich formach wstawiane musiały być we wszystkich elementach kościoła budowanych od XIV wieku. W XVI wieku część z nich (np. dwudzielne okno we wschodniej ścianie prezbiterium) ponownie została przekształcona i zamknięta półkoliście wewnątrz czworobocznych obramień. Najstarsze wejście do kościoła wiodło poprzez południową ścianę nawy, gdzie początkowo musiał znajdować się prosty, być może półkolisty portal, w XIV wieku zastąpiony wejściem ostrołucznym, z boku którego w ostrołucznie zamkniętej wnęce umieszczono kamienną misę kropielnicy.
Przykrycie wnętrza kościoła prawdopodobnie zapewniała otwarta więźba dachowa, stosowana nie tylko w nawie, ale i w prezbiterium oraz transepcie. Nawę połączono w XIV wieku z prezbiterium wysoką arkadą tęczy o ostrołucznej, pozbawionej zdobień archiwolcie. Podobne formy uzyskały późniejsze, nieco niższe, równie surowe arkady transeptu. Pomiędzy arkadą północną a arkadą tęczy przepruto pod skosem otwór do podglądania prezbiterium z ołtarzem głównym, co wykazywałoby, że we wschodniej części nawy pierwotnie znajdować się musiało lektorium. Wnętrze kościoła pierwotnie pokryte było ściennymi polichromiami, utworzonymi co najmniej na elewacjach transeptu. W prezbiterium wyposażenie stanowiła piscina osadzona w ścianie południowej.
Stan obecny
Kościół należy do grupy dobrze zachowanych średniowiecznych budowli sakralnych z terenu południowej części Walii, a co więcej charakteryzuje się rozbudowanym układem i okazałą bryłą jak na wiejską świątynię. Przekształcenia nowożytne spowodowały, iż dobudowana została kaplica północna, zwężona do formy portalu arkada między wieżą a nawą, obniżone nieco dachy i wymieniona cała więźba dachowa. Zmodernizowano lub odnowiono także część okien, zwłaszcza w transepcie, zachodniej ścianie wieży, czy północnej ścianie nawy. Oryginalne, zamurowane okno z XII lub XIII wieku zachowało się w zachodniej ścianie nawy, po boku podwieżowej arkady. W ścianie wschodniej prezbiterium widoczne jest dwudzielne okno z XVI wieku, kolejne, obecnie zamurowane okno XVI-wieczne widnieje w ścianie wschodniej południowego ramienia transeptu, natomiast w ścianie południowej prezbiterium pozostało odnowione okno z XIV stulecia. Oryginalne są arkady transeptu oraz arkada tęczy, ale archiwolta tej ostatniej została obniżona o około pół metra, w związku z założeniem w XIX wieku stropu. W kruchcie widoczny jest portal oraz kropielnica z XIV wieku. Po dawnych polichromiach ściennych pozostały już tylko niewielkie fragmenty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, An Overview of the Churches in Carmarthenshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, V County of Carmarthen, London 1917.