Historia
Kościół w osadzie Llangar prawdopodobnie wzniesiony został w XIII wieku. Pierwsza wzmianka pisemna o nim odnotowana została w 1291 roku w rejestrze Taxatio Ecclesiastica, gdzie jego dochód wyceniono na 4£. Tworzył on wówczas niezależną parafię, nie związaną z żadnym rodem rycerskim, ale z patronatem biskupów St Asaph, w których diecezji leżało Llangar. W 1535 roku kościół wyceniono na nieco ponad 5£, co stanowiło wówczas średnią wielkość dla walijskich parafii.
W XV stuleciu kościół został gruntownie przebudowany lub wzniesiony na nowo. Kolejnych, mniejszych przekształceń dokonano na początku XVII wieku, kiedy to zmodernizowano niektóre okna i wzniesiono kruchtę, a następnie po połowie XVII wieku, gdy przebudowano całą zachodnią część korpusu. Pomimo tego kościół musiał posiadać problemy statyczne, zapewne spowodowane nadrzecznym stokiem, gdyż już na początku XVIII stulecia jego zachodnia część została ponownie przemurowana. Wymieniono wówczas także dach kruchty oraz wstawiono trzy nowe okna.
W 1730 roku kościół Wszystkich Świętych opisano jako skromny, ale stosunkowo dobrze utrzymany. Podobnie został przedstawiony w przekazach pisanych 1791 roku. W latach 1854-1856 wybudowano nowy, położony bliżej centrum wsi kościół. Stara świątynia została wówczas opuszczona, dzięki czemu szczęśliwie uniknęła wiktoriańskiej modernizacji. Jej gruntowną renowację przeprowadzono w 1974 roku.
Architektura
Pierwotny kościół był prostą, wiejską budowlą wzniesioną na planie zbliżonym do prostokąta, w którym nawa nie była zewnętrznie wydzielona od prezbiterium. Mury kościoła były bardzo nieregularne, być może z powodu ich budowy na opadającym ku rzece Dee stoku. Charakterystyczne było zwężenie południowej ściany mniej więcej w połowie długości korpusu. Północna ściana została poprowadzona równiej, ale i tak z niewielkimi odchyleniami od osi. Od strony południowej do nawy przystawiona została na początku XVII wieku kruchta, stylistycznie nawiązująca jeszcze do prostych przedsionków z okresu późnego średniowiecza.
Najstarsze wejście do kościoła znajdowało się w zachodniej części ściany południowej. Umieszczony tam portal od strony zewnętrznej uzyskał lekko spłaszczone ostrołuczne zamknięcie i sfazowane obramienie. Wewnątrz zamknięcie portalu miało już formę odcinkową. Oświetlenie kościoła prawdopodobnie początkowo zapewniały niskie i wąskie otwory o rozglifieniach skierowanych do wnętrza. W późniejszym okresie wstawiono duże okna późnogotyckie, w stylistyce angielskiego gotyku wertykalnego. Jedno z nich, trójdzielne, umieszczono na osi w ścianie wschodniej. Otrzymało ono półkoliste zamknięcie i stosunkowo dobrze wykonane profilowanie obramienia, w porównaniu do niezdarnie utworzonego maswerku trzech trójlistnych otworów.
Wnętrze kościoła przykryte zostało drewnianą otwartą więźbą dachową z półkoliście wygiętymi jętkami (arch braced roof), a elewacje w XV wieku pokryto malowidłami ściennymi. Na ścianie północnej przybrały one formę szeregu rustykalnych ramek, które zapewne zawierały serię obrazów, być może przedstawiających Pasję. Obok nich umieszczono obraz nieznanego biskupa. Południowa ściana posiadała wizerunki personifikacji siedmiu grzechów głównych, a poniżej siedmiu cielesnych dzieł miłosierdzia. Był to stosunkowo popularny temat późnośredniowiecznych malowideł naściennych. W Llangar każdy z siedmiu grzechów głównych reprezentowany był przez osobę siedzącą na grzbiecie zwierzęcia. W późniejszym okresie na ścianach dodawano kolejne malowidła, między innymi wielkie przedstawienie śmierci.
Stan obecny
Kościół choć zachował malowniczy wygląd, został jednak znacznie przekształcony w okresie nowożytnym. Zwłaszcza jego zachodnia część została przemurowana, a północna ściana z powodu opadającego stoku współcześnie wzmocniona równoległym do niej pogrubieniem muru. W bliżej nieznanym okresie przemurowano również narożnik północno – wschodni kościoła. Późnogotyckie okno zachowało się w ścianie wschodniej. Średniowieczne może być okno we wschodniej części ściany południowej, ale zapewne uległo ono częściowemu przekształceniu. Kolejne prawdopodobnie zostało zamurowane we wschodniej części ściany północnej. Obecnie jego wewnętrzna część pełni rolę zamykanej drzwiczkami wnęki ściennej. Spośród portali wejściowych oryginalne jest wejście południowe, obecnie znajdujące się wewnątrz kruchty.
Wewnątrz po zachodniej stronie nawy umieszczono nowożytną emporę z prowadzącymi do niej spiralnymi, kamiennymi schodami. Zachowała się natomiast wyjątkowo cenna więźba dachowa z XV wieku oraz zespół średniowiecznych malowideł ściennych. Najstarszą więźbę dachową tworzą cztery przęsła pośrodku kościoła. Na zachodnim końcu, nad galerią, została ona zmodernizowana w XVIII wieku, natomiast przy prezbiterium tworzy tak zwany „baldachim honorowy” z XV-wieku, choć część jego materiału jest późniejszego pochodzenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kinross J., Discovering the smallest churches in Wales, Stroud 2007.
Salter M., The old parish churches of North Wales, Malvern 1993.
Shoesmith R., Llangar Church, „Archaeologia Cambrensis”, 129/1980.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.