Historia
Kościół został wzniesiony w pierwszej połowie XII wieku, na terenie byłego rzymskiego fortu z którego czerpano część materiałów do budowy. Od około 1126 do 1185 roku należał do klasztoru benedyktynów w Great Malvern, ale gdy konwent został rozwiązany przez księcia Rhysa Gruga, kościół pozostał budowlą parafialną. Pod koniec XIII wieku budynek został powiększony o kaplicę południową, a następnie w XIV wieku o kruchtę i pod koniec XV stulecia o zachodnią wieżę. Z budową tej ostatniej mogła być związana donacja 10 marek przez króla Ryszarda III w 1484 roku. W początkach XVIII wieku gruntownie przebudowano południową kruchtę oraz wymieniono więźbę dachową. W 1790 roku w ruinie znajdowała się kaplica, która zapewne niedługo później została rozebrana. W połowie XIX stulecia wzniesiono zakrystię i przebudowano okna. Ich kolejna modernizacja nastąpiła w 1880 roku, kiedy to przekształcono także kruchtę. Szczęśliwie na początku XX wieku kościół doczekał się profesjonalnej renowacji, wpierw w 1906 roku obejmującej wieżę, a następnie w 1913 roku pozostałą część budowli.
Architektura
Kościół zbudowany został nad krawędzią stoku, opadającego ku rzece Afon Bran po stronie wschodniej i w nieco dalszej odległości po stronie południowej. Założony został w pobliżu osady i zamku Llandovery, przy szlaku z Carmarthen do Builth. Pierwotnie składał się z długiego salowego korpusu na planie prostokąta, łączącego nawę i nie wyodrębnione architektonicznie z bryły prezbiterium. Pomimo sporych rozmiarów był budowlą prostą, bezwieżową, pozbawioną bocznych aneksów. W XIII wieku powiększony został o kaplicę północną oraz kaplicę przy wschodniej części ściany południowej, choć kaplica północna prawdopodobnie została usunięta jeszcze w tym samym stuleciu, by zrobić miejsce na wnękę mieszczącą płytę nagrobną. Także w XIII wieku posadzka prezbiterium została podniesiona o niecały metr i zrównana z podłogą nawy, dzięki czemu wyrównano pierwotny spadek terenu po stronie wschodniej.
W XV wieku po zachodniej stroną kościoła wybudowano masywną, jak na wiejską budowlę, czteropiętrową, czworoboczną wieżę. Została ona posadowiona na ukośnym, zwieńczonym gzymsem cokole. W koronie murów utworzono krenelaż, oddzielony profilowanym gzymsem i wyposażony w gargulce – rzygacze do odprowadzania wody deszczowej. W południowo – wschodnim narożniku osadzono wieżyczkę komunikacyjną, wysuniętą płytkim ryzalitem ku południowi. Łączyła ona przyziemie z piętrem oświetlanym dwudzielnym oknem maswerkowym i z kolejnym pomieszczeniem ogrzewanym kominkiem na przedostatnim piętrze, gdzie mogło mieścić się mieszkanie miejscowego księdza. Jego oświetlenie zapewniały dwa jednodzielne okna z trójlistnymi zamknięciami. Jeszcze wyżej schody prowadziły do kondygnacji z dzwonami, otwartej na każdą stronę dwudzielnymi przeźroczami z tróliśćmi wpisanymi w półkoliste archiwolty.
Najstarsze wejście do kościoła wiodło zapewne od strony południowej. Jako najważniejsze, w XIV wieku poprzedzone zostało kruchtą ze sfazowanym ostrołucznym portalem. Kolejny portal znajdował się w ścianie północnej. Po wybudowaniu wieży, w jej przyziemiu umieszczono podsklepiony kolebką przedsionek, otwarty na nawę arkadą i dostępny portalem od zachodu. Pierwotne portale w ścianach wzdłużnych kościoła mogły mieć podobną formę do romańskich okien, a więc półkoliste zamknięcia i proste ościeża. W XIV i XV wieku zastąpiono je portalami ostrołucznymi. Portal w przyziemiu wieży został sfazowany i osadzony w płytkiej wnęce wydrążonej w cokole. Gzyms nad nim nadwieszony został rzędem prostych kamiennych wsporników.
Najstarsze okna korpusu kościoła były niewielkimi wąskimi otworami o rozglifieniach skierowanych do wnętrza i półkolistych zamknięciach. W nawowej części zachodniej kościoła były to proste szczeliny, niektóre rozszerzające się ku dołowi. Bardziej okazałymi oknami wyróżniono część prezbiterialną, przy czym wschodnia ściana mieściła dwa wysokie, ale również stosunkowo wąskie i półkoliste okna. W okresie gotyku zaczęto przebijać nieco większe otwory zwieńczone trójliśćmi, niekiedy grupowane po dwa lub trzy, jak we wschodniej ścianie prezbiterium, gdzie po podwyższeniu poziomu posadzki zamurowano stare dwa okna romańskie. Późnogotyckie okna oprócz trójliści operowały także maswerkami z motywami pięcioliści. W XV wieku okno tego typu mogło zostać wstawione w mury kaplicy południowej.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół w Llanfair jest wynikiem licznych przekształceń, przeprowadzanych w okresie średniowiecza, a kontynuowanych w epoce nowożytnej, zwłaszcza w trakcie XIX-wiecznych remontów, przy czym część z późnych modyfikacji udało się cofnąć w trakcie renowacji z początku XX wieku. Między innymi odblokowano i odnowiono wówczas kilka średniowiecznych okien i portal zachodni. Do czasów współczesnych nie dochowała się kaplica południowa, po której widoczna jest zamurowana arkada, natomiast zakrystia i kruchta są elementami nowożytnymi, choć w kruchcie wykorzystano część XIV-wiecznego obramienia portalu. W południowej ścianie nawy widoczne jest zachowane, pojedyncze niewielkie okno z XII lub XIII wieku oraz podobne po stronie północnej. Przetrwało także parę otworów XV-wiecznych, między innymi w ścianie wschodniej. W zamurowanej arkadzie, pozostałej po południowej kaplicy, znajdować się może okno przeniesione z jej rozebranej ściany. Warto zwrócić uwagę na XV-wieczne gargulce wystające z przedpiersia wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Caröe W.D., Llanfair-ar-y-Bryn, Carmarthenshire, „Archaeologia Cambrensis”, 17/1917.
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, An Overview of the Churches in Carmarthenshire, Llandeilo 2000.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, V County of Carmarthen, London 1917.