Historia
Romański kościół św. Eiliana zbudowany został w XII wieku, a w XIV wieku tuż obok niego wzniesiono niewielką, początkowo wolnostojącą kaplicę. W XV wieku kościół został gruntownie przebudowany, a w zasadzie wzniesiony od podstaw za wyjątkiem pozostawionej starej wieży. Prace te prawdopodobnie miały miejsce w czwartej ćwierci tamtego stulecia, gdyż na przyporach korpusu pozostawiono wyryte daty 1480 i 1481. W 1614 roku połączono krótkim korytarzem kaplicę z prezbiterium kościoła. Były to ostatnie poważniejsze prace budowlane, gdyż renowacje z lat 1873 i 1929 nie zmieniły znaczącą wyglądu budowli. Współczesny remont zabytku miał miejsce w 2002 roku.
Architektura
Kościół u schyłku średniowiecza uzyskał dość ciekawą i nietypową dla Walii i Anglii formę, zwłaszcza dzięki kwadratowej w planie wieży z XII wieku o bokach długości 2,8 metrów. Stanowiła ona zachodnią część kościoła, horyzontalnie podzielona została uskokami muru na trzy równe części i zwieńczona rzadko spotykanym w walijskich dzwonnicach czterospadowym, kamiennym dachem. Jej elewacje przepruto małymi otworami okiennymi, a wewnątrz przyziemie otwarto na nawę arkadą.
Późnogotycki korpus wzniesiono na planie prostokąta wielkości 9,7 x 7,3 metra. Był szeroki ale stosunkowo krótki, od zewnątrz wzmocniony przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Od wschodu korpus sąsiadował z węższym i jeszcze krótszym prezbiterium, wzniesionym na planie prostokąta o wymiarach 5,3 x 5,5 metra. Wejście do kościoła znajdowało się w zachodniej części ściany południowej korpusu. Od początku XVI wieku poprzedzone było kruchtą. Oświetlenie wnętrza zapewniły dwu i trójdzielne późnogotyckie okna, osadzone w czworobocznych, ostrołucznych i odcinkowo zamkniętych ościeżach, wypełnione przeważnie maswerkowymi pięcioliściami. Jedynie starszą wieżę doświetlały na najwyższej kondygnacji, proste, czworoboczne otwory. Zarówno nawę jak i prezbiterium od zewnątrz ozdobiono gzymsem podokiennym oraz ozdobnym, blankowanym przedpiersiem, którego dolną część w paru miejscach przebito rzygaczami wyrzeźbionymi na podobieństwo aniołów. Dodatkowo w narożnikach i pośrodku ścian wzdłużnych nawy, na przedłużeniach przypór osadzono ozdobne sterczyny. Na każdej z przypór na wysokości około 2-2,5 metra umieszczono w okręgach krzyże konsekracyjne.
Wewnątrz obie części kościoła (nawa i prezbiterium) odgrodzone zostały drewnianą przegrodą lektorium, osadzoną wewnątrz ostrołucznej arkady tęczy i zaopatrzoną w balkon dostępny spiralną klatkę schodową w narożniku południowo – wschodnim. Więźbę dachową nawy i prezbiterium osadzono na kamiennych konsolach, z których część ozdobiono XV-wiecznymi rzeźbionymi aniołami, grającymi na fletach i dudach (w prezbiterium) oraz trzymającymi tarcze i księgi (w nawie).
Po południowo – wschodniej stronie prezbiterium kościoła usytuowana została nieduża, salowa kaplica, wzniesiona na planie prostokąta wielkości 4,5 x 3,6 metra, o innej orientacji niż kościół. Tą bardzo prostą budowlę oświetlały maswerkowe okna: od południa w czworobocznym ościeżu, od wschodu w ostrołucznym, wypełnione czwór i pięcioliściami, od zachodu zaś znajdowało się wejście, później poprzedzone krótkim zadaszonym korytarzem łączącym się z południową ścianą prezbiterium. Korytarz od południa doświetlały dwa czworoboczne okienka o ościeżach z dużych kamiennych bloków.
Stan obecny
Kościół w Llaneilian to dziś budowla wyjątkowa nie tylko na wyspie Anglesey, ale i w całej Walii. Szczególnie cenna jest XII-wieczna wieża, jedna z nielicznych zachowanych z tego okresu, ciekawy jest również układ kościoła z połączoną z nim XIV-wieczną kaplicą. Wewnątrz zachowało się cenne lektorium z przełomu XV i XVI wieku, co ważne przetrwałe łącznie z wysuniętym ku nawie balkonem – galerią, tworzącą jego górną część. Widoczne na nim malowidła (personifikacja śmierci) są dodatkiem nowożytnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Salter M., The old parish churches of North Wales, Malvern 1993.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient Monuments in Anglesey, London 1937.
Strona internetowa britishlistedbuildings.co.uk, Church of St Eilian A Grade I Listed Building in Llaneilian, Isle of Anglesey.