Historia
Romański kościół św. Eiliana zbudowany został w XII wieku, a w XIV wieku tuż obok niego wzniesiono niewielką, początkowo wolnostojącą kaplicę. W XV wieku kościół został gruntownie przebudowany, a w zasadzie wzniesiony od podstaw za wyjątkiem pozostawionej starej wieży. Prace te prawdopodobnie miały miejsce w czwartej ćwierci tamtego stulecia, gdyż na przyporach korpusu pozostawiono wyryte daty 1480 i 1481. W 1614 roku połączono krótkim korytarzem kaplicę z prezbiterium kościoła. Były to ostatnie poważniejsze prace budowlane, gdyż renowacje z lat 1873 i 1929 nie zmieniły znaczącą wyglądu budowli. Współczesny remont zabytku miał miejsce w 2002 roku.
Architektura
Kościół u schyłku średniowiecza uzyskał dość ciekawą i nietypową dla wyspy Anglesey formę, zwłaszcza za sprawą kwadratowej w planie wieży z XII wieku o bokach długości 2,8 metrów. Stanowiła ona zachodnią, najstarszą część kościoła, początkowo zapewne połączoną z niewielką nawą. Jej elewacje horyzontalnie podzielono uskokami muru na trzy równe części i zwieńczono rzadko spotykanym w walijskich dzwonnicach czterospadowym, kamiennym dachem, nawiązującym do podobnych zwieńczeń w klasztorze Penmon i ośrodku monastycznym na wyspie Puffin. Elewacje wieży przepruto prostymi otworami okiennymi o niewielkich rozmiarach, a wewnątrz przyziemie otwarto na nawę XIII-wieczną ostrołuczną arkadą, opartą na starszych impostach.
Późnogotycki korpus wzniesiono na planie prostokąta wielkości 9,7 x 7,3 metra. Szeroki ale stosunkowo krótki, od zewnątrz wzmocniony został przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Od wschodu korpus sąsiadował z węższym i jeszcze krótszym prezbiterium, wzniesionym na planie prostokąta o wymiarach 5,3 x 5,5 metra. Wejście do kościoła znajdowało się w zachodniej części ściany południowej korpusu. Od początku XVI wieku poprzedzone było kruchtą. Oświetlenie wnętrza zapewniły dwu i trójdzielne późnogotyckie okna, osadzone w czworobocznych, ostrołucznych i odcinkowo zamkniętych ościeżach, wypełnione przeważnie maswerkowymi pięcioliśćmi. Zarówno nawę jak i prezbiterium od zewnątrz ozdobiono gzymsem podokiennym oraz ozdobnym, blankowanym przedpiersiem, którego dolną część w paru miejscach przebito rzygaczami wyrzeźbionymi na podobieństwo aniołów. Dodatkowo w narożnikach i pośrodku ścian wzdłużnych nawy, na przedłużeniach przypór osadzono ozdobne sterczyny. Na każdej z przypór na wysokości około 2-2,5 metra umieszczono w okręgach krzyże konsekracyjne.
Wewnątrz obie części kościoła (nawa i prezbiterium) odgrodzone zostały drewnianą przegrodą lektorium, osadzoną wewnątrz ostrołucznej arkady tęczy i zaopatrzoną w balkon dostępny spiralną klatkę schodową w narożniku południowo – wschodnim. Więźbę dachową nawy i prezbiterium osadzono na kamiennych konsolach, z których część ozdobiono XV-wiecznymi rzeźbionymi aniołami, grającymi na fletach i dudach (w prezbiterium) oraz trzymającymi tarcze i księgi (w nawie).
Po południowo – wschodniej stronie prezbiterium kościoła w XIV wieku usytuowana została nieduża, salowa kaplica, wzniesiona na planie prostokąta wielkości 4,5 x 3,6 metra, o innej orientacji niż kościół. Tą bardzo prostą budowlę oświetlały maswerkowe okna: od południa w czworobocznym ościeżu, od wschodu z ostrołucznym zamknięciem, od zachodu zaś znajdowało się wejście, później poprzedzone krótkim zadaszonym korytarzem łączącym się z południową ścianą prezbiterium. Korytarz od południa doświetlały dwa czworoboczne okienka o ościeżach z dużych kamiennych bloków. Wschodnie okno kaplicy wypełniono maswerkiem z motywami czteroliścia i pięcioliści z wydatnymi środkowymi płatkami.
Stan obecny
Kościół w Llaneilian to dziś budowla wyjątkowa nie tylko na wyspie Anglesey, ale i na terenie całej Walii. Szczególnie cenna jest XII-wieczna wieża, jedna z nielicznych zachowanych z tego okresu. Ciekawy jest również układ przestrzenny kościoła z połączoną z nim XIV-wieczną kaplicą. Wewnątrz zachowało się cenne lektorium z przełomu XV i XVI wieku, co ważne przetrwałe łącznie z wysuniętym ku nawie balkonem – galerią, tworzącą jego górną część. Widoczne na nim malowidła (personifikacja śmierci) są dodatkiem nowożytnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Haslam R., Orbach J., Voelcker A., The buildings of Wales, Gwynedd, London 2009.
Salter M., The old parish churches of North Wales, Malvern 1993.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient Monuments in Anglesey, London 1937.