Historia
Budowę kościoła św. Tysula rozpoczęto prawdopodobnie w XIII wieku, natomiast w XIV wieku powiększony on został o prezbiterium i nawy boczne, a na przełomie XV i XVI stulecia o wieżę. Budynek pełnił funkcję parafialną, stanowiąc siedzibę zarówno probostwa, jak i wikariatu, przy czym ten ostatni został w latach 1231-1245 przekazany przez biskupa Anselma le Grasa kanonikom katedry w St Davids, natomiast probostwo w XIV wieku było własnością kolegiaty Llanddewi Brefi. Prawo patronatu nad kościołem z kolei przysługiwało w średniowieczu zakonnikom z klasztoru w Talley. W 1291 roku kościół św. Tysula odnotowany został w rejestrze Taxatio Ecclesiastica, w którym jego roczny dochód oszacowano na sporą sumę 20 funtów.
W okresie reformacji, na skutek kasaty klasztoru w Talley, kościół w Llandysul przeszedł w ręce królewskie. W 1536 roku jego probostwo miało roczny dochód w wysokości 15 funtów, 16 szylingów i 11 pensów, a wikariat roczny dochód w wysokości 10 funtów. Kościołowi na przełomie średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych podlegało dziesięć świątyń filialnych. W 1547 roku prawo patronatu nad nim uzyskał sir James Oucherlong, zaś w 1680 roku oksfordzkie kolegium jezusowe (wikariat pozostał jednak w posiadaniu biskupów St Davids).
Kościół do połowy XVIII stulecia prawdopodobnie nie był poddawany żadnym większym nowożytnym przekształceniom, gdyż jeszcze w 1763 roku miał być pokryty strzechą, wymienioną wówczas na dachówki. Ponadto w 1787 roku posadzki tworzyło jeszcze klepisko. Pierwsze odnotowane w przekazach historycznym prace remontowe zabytku podjęto w latach 1829-1831 przez Reesa Daviesa z Trewindsor. W 1847 roku częściowo przebudowano prezbiterium, w związku z dostawieniem pomieszczenia zakrystii, a także wyremontowano wieżę. W bliżej nieznanym okresie przekształcono też okna korpusu nawowego. Naprawy kontynuowane były w latach 1873-1874, kiedy to między innymi wymieniono zadaszenie, posadzki i okna prezbiterium. Około 1914 roku w kościele zamontowano kotłownię ogrzewającą wnętrze.
Architektura
Średniowieczny kościół farny w Llandysul, jak na walijskie warunki był budowlą okazałą i o rozbudowanym układzie przestrzennym, uzyskanym na skutek wieloetapowej rozbudowy, a nie jednorazowej akcji budowlanej. Początkowo zapewne był jedną z wielu późnoromańskich prostych budowli jednonawowych, jakie licznie funkcjonowały w walijskich wsiach. Przypuszczalnie nie posiadał wyodrębnionego z bryły prezbiterium lub było ono bardzo małe. W XIV wieku od północy i południa dobudowane zostały dwie nawy boczne oraz od wschodu krótkie prezbiterium na rzucie czworoboku. Korpus był odtąd trójnawowy, z nawą główną wyższą i szerszą niż wąskie nawy boczne, ale o tej samej długości. Symetryczne nawy boczne były elementem bardzo rzadkim na terenie południowo – zachodniej części Walii, zastosowanym jedynie w kościele w Steynton.
Nawa główna kościoła, choć uzyskała większą wysokość niż nawy boczne, pozbawiona była własnych okien, korpus miał więc formę pseudobazyliki. Okna posiadały jedynie nawy boczne: dwa po stronie południowej i dwa w ścianie północnej. Oprócz nich w zachodnich przęsłach pierwotnie znajdowały się naprzeciwległe portale wejściowe. Po jednym dodatkowym oknie umieszczono w ścianach wschodnich obu naw. Surowe wnętrze korpusu podzielono wzdłużnie na trzy przęsła, rozdzielone masywnymi, czworobocznymi w przekroju filarami, wyciętymi z masy muru obwodowego najstarszego kościoła. Na filarach oparto surowe, pozbawione zdobień, ostrołuczne arkady.
Wschodnią część kościoła, czyli bardzo krótkie, czworoboczne prezbiterium, zapewne oświetlało duże ostrołuczne okno maswerkowe w ścianie wschodniej oraz mniejsze okno dwudzielne od północy i prawdopodobnie podobne okno od południa. Wewnątrz prezbiterium otwarto na nawę główną wysoką i jednocześnie prosto wykonaną arkadą tęczy o ostrołucznej archiwolcie. Narożnik południowo – zachodni prezbiterium połączony został ukośnym przejściem z nawą południową, w przeciwnym zaś narożniku północno – zachodnim osadzono spiralne schody wiodące na balkon lektorium, które odgradzało część kapłańską od przeznaczonego dla świeckich korpusu.
Na przełomie XV i XVI wieku od zachodu na osi korpusu dostawiona została wysoka wieża o grubych murach, wzniesiona na planie kwadratu, z ryzalitem w narożniku północno – wschodnim mieszczącym klatkę schodową. Wieżę osadzono na wydatnym cokole o pochyłych elewacjach zakończonych gzymsem kordonowym. Wyżej elewacje pozostały gładkie, przebite jedynie oknami, dwudzielnymi i zwieńczonymi trójliśćmi na najwyższej kondygnacji z dzwonami. Całość wieży zwieńczył bardzo częsty na terenie walijskich późnośredniowiecznych kościołów krenelaż, osadzony na przedpiersiu montowanym na wspornikach, z których cztery narożne ozdobiono ludzkimi maskami. Pomieszczenie w przyziemiu, dostępne od zachodu ostrołucznym portalem, przykryto sklepieniem kolebkowym zbudowanym z nieobrobionego kamienia i otwarto na nawę główną. Wyżej utworzono jeszcze trzy kondygnacje.
Stan obecny
Kościół zachował mury obwodowe wszystkich średniowiecznych części: korpusu nawowego, wieży i prezbiterium, a w trakcie gruntownych wiktoriańskich renowacji zaopatrzony został dodatkowo w zakrystię po stronie południowej. Niestety większość okien wraz z ich maswerkami oraz portali wejściowych została wymieniona w trakcie remontów, podobnie jak więźba dachowa wewnątrz kościoła. Oryginalne okna zachowały się jedynie w wieży. W jej bryle zwraca również uwagę oryginalne przedpiersie z czterema rzeźbionymi wspornikami (blanki przedpiersia zostały odnowione lub odbudowane). Ponadto zachowało się średniowieczne sklepienie w przyziemiu wieży, ukośny otwór między nawą boczną a prezbiterium, klatka schodowa lektorium, arkady międzynawowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Ludlow N., Ceredigion Churches, An Overview of the Churches in Ceredigion, Llandeilo 2000.
Ludlow N., Ceredigion Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.