Historia
Zamek biskupi w Llandaff został wzniesiony w drugiej połowie XIII wieku, prawdopodobnie z inicjatywy biskupa Williama de Broase, zarządzajacego diecezją w latach 1266 – 1287. Świadczyło by o tym duże podobieństwo bramy zamku Llandaff z główną bramą warowni w Cearphilly (wzniesioną około 1277 roku), którą biskup, jako członek możnego rodu, musiał naocznie widzieć.
Po śmierci biskupa Williama w 1287 roku w diecezji Llandaff nastąpił okres wakatu trwający aż do 1297 roku, w trakcie którego dochody z dóbr i urzędów kościelnych czerpał earl Gilbert de Clare (budowniczy zamku Caerphilly i Morlais). Następnie urząd biskupi objął John z Monmouth, pozostający na stanowisku aż do 1323 roku. Niekiedy to jemu przypisywano ufundowanie zamku w Llandaff, co wydaje się jednak mało prawdopodobne, jako że, John był teologiem, byłym kanclerzem uniwersytetu oksfordzkiego, nieznanym z żadnej innej fundacji budowlanej, podobnie jak jego następca, dominikanin John z Eaglescliffe. W czasach urzędowania tego ostatniego, w 1328 roku zamek został po raz pierwszy w historii odnotowany w źródłach pisanych.
Na początku XV wieku według nowożytnej tradycji, zamek miał zostać zniszczony w trakcie walijskiego powstania Owaina Glyndŵra. Prawdopodobnie jednak nie doszło do tego, gdyż nie potwierdziły oblężenia i walk żadne współczesne tym wydarzeniom źródła. Biskupi urzędowali w Llandaff co najmniej do połowy XV wieku. Wiadomo, iż w 1448 roku biskup Nicholas Ashby wystawił na zamku dokument dotyczący dzierżawy. Dopiero w kolejnych latach zamek popadł w zapomnienie, gdy kolejni biskupi zaczęli preferować swą siedzibę w Matharn w pobliżu Chepstow.
W XVI wieku zamek został oddany przez biskupów Llandaff w dzierżawę rodzinie Mathew z Radyr. W czasach biskupa Anthonego Kithina uzyskali oni już prawo wolnego posiadania zamku, co zapewne wpłynęło na decyzję o przeprowadzeniu przez właścicieli w drugiej połowie XVI wieku większych prac remontowych. Gdy w 1596 roku budowlę objął w posiadanie Edmond Mathew, zamek był jeszcze w na tyle dobrym stanie, iż mógł udzielić schronienia uciekinierom z konfliktu Edmonda i jego rywala Edwarda Lewisa z Van. Podupadać zaczął zamek na początku XVII stulecia w związku z popadnięciem w długi i kłopoty Edmonda Mathew, a następnie wyemigrowaniem jego syna Georga do Irlandii. Z tego powodu w 1613 roku zamek został sprzedany. Choć jeszcze pod koniec XVII wieku oddawany był w dzierżawę to najdalej w drugiej połowie XVIII stulecia znajdował się już w stanie zaawansowanej ruiny.
Architektura
Zamek biskupi usytuowano na południe od rzeki Taff, pośrodku miasta i w bliskiej odległości około 100 metrów od katedry, oddzielonej małą kotliną. Po jego północno – wschodniej stronie stromy grzbiet opadał ku równinie zalewowej rzeki, co było zapewne jednym z głównych elementów rzeźby terenu, jaki wpłynął na wygląd i rozwój Llandaff. W pobliżu zamku przebiegał ważny, stary szlak schodzący ku przeprawie na rzece, łączący się między innymi z nieodległym Cardiff.
Zamek był średniej wielkości założeniem, wzniesionym na planie zbliżonym do czworoboku o wymiarach 52 na 38 metrów, ze ściętym narożnikiem północnym. Obronę zapewniał pojedynczy obwód murów grubości od 1,9 metra (po stronie południowo – wschodniej) do około 2,2 metra (w części północnej), prawdopodobnie poprzedzony przekopem, za wyjątkiem strony północno – wschodniej, gdzie teren opadał stromymi stokami. Mury wzmocniono dwoma wieżami. Jedna z nich (wschodnia) była cylindryczna, druga czworoboczna (południowa). Po północno – zachodniej stronie, w narożniku murów, umieszczono bramę, a północny narożnik zamku wypełnił budynek biskupiej auli. Zabudowę wewnętrzną dziedzińca stanowiły domy o konstrukcji drewnianej lub szkieletowej.
Brama wjazdowa na teren zamkowego dziedzińca usytuowana była pod lekkim skosem w stosunku do całego założenia, co miało zapewne za zadanie zwrócić wjazd w stronę rynku miejskiego i drogi ceremonialnej biegnącej do katedry. Nietypowo usytuowana była też w narożniku zamku. Połączona z dwoma kurtynami murów, składała się z dwóch czworobocznych baszt flankujących przejazd pomiędzy nimi, przy czym zewnętrzne narożniki obu baszt zostały ścięte i wzmocnione małymi ostrogami, przechodzącymi w poszerzający budowlę cokół.
Każda z baszt bramnych posiadała dwie kondygnacje ponad piwnicą znajdującą się częściowo poniżej poziomu przejazdu. W przyziemiu (około 1 metr powyżej przejazdu) baszta zachodnia posiadała cztery rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie, po jednym z każdej strony świata (jeden z nich skierowany został na przejazd bramny). Znajdująca się wewnątrz pomieszczenia straż, miała więc dobry ogląd okolicy zamku i duże pole ostrzału, a także mogła pilnować samego przejazdu bramnego. Nietypowo natomiast pomieszczenie w przyziemiu baszty wschodniej pozbawione było jakiegokolwiek otworu strzelczego, jedynie od strony dziedzińca umieszczono otwór wejściowy, dostępny po przekroczeniu paru stopni. Pomieszczenie to różniło się również kamiennym sklepieniem kolebkowym w odróżnieniu od drewnianych stropów baszty zachodniej. Jako że miało bardzo surowy wystrój, na ścianie przy wejściu odnaleziono ślady po ryglu, oraz nie miało dopływu światła słonecznego, najpewniej pełniło rolę celi więziennej. Jej wentylację zapewniał wyłącznie jeden mały otwór osadzony wysoko w ścianie południowo – wschodniej. Sklepiona była także najniższa, piwniczna kondygnacja baszty wschodniej. Pierwotnie była ona dostępna jedynie przez właz w sklepieniu z poziomu celi więziennej.
Przejazd bramny o szerokości 2,4 metra przykryty został sklepieniem i podzielony na część zewnętrzną i wewnętrzną przez wystające węgary i arkadę w której zamontowano dwuskrzydłowe, dębowe, nabijane żelaznymi okuciami wrota. W każdej z części sklepienie wzmocniono trzema masywnymi, ostrołucznymi, w większości profilowanymi gurtami. W zewnętrznej części w specjalnej prowadnicy obniżana i dźwigana była brona, nie odnaleziono natomiast śladów po moście zwodzonym. Za broną ochronę zapewniał boczny, krzyżowy otwór strzelecki, przepruty z sąsiedniego pomieszczenia straży. W części wewnętrznej przejazdu po stronie zachodniej umieszczono przejście do pomieszczenia straży oraz kolejne, znajdujące się już poza przejazdem bramnym, wiodące do klatki schodowej, prowadzącej na szczyt smukłej czworobocznej wieżyczki wystającej ponad dachy budynku bramnego. Oba wejścia można było blokować ryglem osadzanym w otworze w murze.
Smukła wieżyczka na tyłach budynku bramnego zapewniała dostęp na jego górne piętro oraz na chodnik obronny w kurtynie południowo – zachodniej muru. Duża komnata ponad przejazdem bramnym (przedzielona nad dwie dopiero w XVIII wieku) pełniła funkcje mieszkalne. Była ogrzewana kominkiem osadzonym w ścianie zachodniej i posiadała umieszczoną zaraz obok we wnęce latrynę. W ścianie wschodniej łączyła się przejściem z chodnikiem obronnym w koronie kurtyny północnej. W komnacie musiał się także mieścić mechanizm obsługujący bronę.
Budynek biskupiej auli wzniesiony został na planie prostokąta, a więc jego północny narożnik wystawał poza obwód obronny zamku. Podobnie wystawał po stronie wschodniej nieduży czworoboczny ryzalit, połączony z prostą kurtyną muru obronnego. Budynek otrzymał mury o grubości 2,2 metra, wzniesione tuż nad stokiem opadającym ku rzece. Jak większość tego typu budowli w Brytanii posiadł dwie kondygnacje: gospodarcze przyziemie o wymiarach 6,4 x 16 metrów, zwieńczone kamiennym sklepieniem i doświetlane wąskimi otworami szczelinowymi, oraz górną kondygnację mieszkalno – reprezentacyjną, dostępną od strony dziedzińca po drewnianych, zewnętrznych schodach. Przemieszczanie pomiędzy oboma kondygnacjami możliwe było za pomocą klatki schodowej w grubości muru. Górne piętro dzieliło się na komnatę reprezentacyjną – aulę biskupią, o wymiarach 11,9 x 7 metrów w części północnej, oraz na mniejsze pomieszczenie prywatne (solar) w części południowej. Oba pomieszczenia oświetlane były od północy podobnymi oknami zwieńczonymi łukami odcinkowymi (być może z dwudzielnymi prześwitami wypełnionymi trójliśćmi, jak na zamku Caerphilly i kaplicy NMP w katedrze Landaff), osadzonymi w niszach z bocznymi siedziskami. Komnata południowa dodatkowo połączona była z ukośnie usytuowanym ryzalitem o długości około 3,3 metra, najpewniej mieszczącym niewielkie oratorium, czy też kaplicę.
Północno – wschodnia kurtyna muru obronnego, podobnie jak pozostałe, zwieńczona była chodnikiem obronnym (na wysokości około 5 metrów) i krenelażem osadzonym na przedpiersiu ze wspornikami. W jej części bliższej wieży cylindrycznej w grubości muru znajdowała się wąska latryna (lub zbiornik na wodę), przykryta zachodzącymi na siebie wspornikowo kamieniami, połączona z kanałem poprowadzonym przez dziedziniec zamku. Latrynę posiadała także druga kondygnacja pobliskiej wieży cylindrycznej o średnicy 5,5 metra, ogrzewana kominkiem i połączona z chodnikiem obronnym. O dobrych warunkach sanitarnych na zamku świadczyła kolejna latryna w południowej kurtynie muru, obsługująca czworoboczną wieżę południową. Wieża ta, o długości boków wynoszącej około 8 metrów, posiadała dwie kondygnacje ponad częściowo zagłębionym w ziemi przyziemiem. Dostępna była z poziomu dziedzińca, a na najwyższe piętro prowadziły proste schody w grubości muru. Dwie górne komnaty, jako ogrzewane kominkami, mogły pełnić funkcje mieszkalne.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwała dolna część dwubasztowej bramy, fragment zachodniej kurtyny muru obronnego oraz ruiny południowo – wschodniej okrągłej wieży i południowo – zachodniej czworobocznej wieży. Wstęp na teren zabytku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Glamorgan Later Castles, London 2000.