Historia
Normanowie rozpoczęli penetrację południowo-zachodniej Walii pod koniec XI wieku, kiedy Roger de Montgomery, earl Shrewsbury zajął Pembrokeshire, a Henry de Beaumont, earl Warwick podbił półwysep Gower. Przez kolejne dziesięciolecia Normanowie dążyli do poszerzenia swojego terytorium, które umacniali budując drewniano – ziemne zamki w kluczowych miejscach. Zamek Laugharne był jedną z tych warowni, wzniesioną na początku XII wieku w celu zabezpieczenia przeprawy przez rzekę Taf. Po raz pierwszy wspomniany był w źródłach w 1116 roku pod nazwą Abercofwy, kiedy to wymieniony został niejaki Bleddyn ap Cedifor, rodowity Walijczyk, który stanął po stronie najeźdźców i dostał w zamian do zarządzania Laugharne.
Zamek pozostawał w rękach Anglo – Normanów przez cały okres anarchii i walijsko – normańskich utarczek, po śmierci króla Henryka w 1135 roku. Po wstąpieniu na tron Henryka II w 1154 roku sytuacja uległa poprawie i po piętnastu latach król osiągnął porozumienie z Rhysem ap Gruffyddem, władcą walijskiego Deheubarth. Niektóre z prowadzonych w latach 1171-1172 negocjacji odbywały się na zamku Laugharne. Długo osiągane porozumienie załamało się jednak już w 1189 roku wraz ze śmiercią króla Henryka II. Rhys najechał na angielskie zamki w południowo-zachodniej Walii, między innymi zdobywając i paląc Laugharne. Jedynie warownie w Carmarthan i Pembroke oparły się najazdom. W wyniku zniszczeń zamek został gruntownie przebudowany pod koniec XII wieku, jednak już w 1215 roku został ponownie zaatakowany przez Llywelyna ap Iorwertha i spalony, w trakcie walijskiej kampanii, która odsunęła Normanów z głównych warowni w Carmarthen i Cardigan. Zniszczona budowla pozostała w rękach Walijczyków, dopóki nie odzyskał jej w 1223 roku William Marshal, drugi earl Pembroke.
Przed 1247 zamek przeszedł w ręce Guya de Brian IV. Jego rodzina posiadała rozległe majątki w południowo-zachodniej Anglii, lecz on sam wyruszył do Pembrokeshire by szukać nowych możliwości. Guyowi de Brian Laugharne zawdzięczało gruntowną przebudowę w połowie XIII stulecia. Wzmocnienie obwarowań jednak nie wystarczyło, gdyż Walijczycy zjednoczeni pod przywództwem Llywelyna ap Gruffudda, zdobyli zamek i uwięzili Guya w 1258 roku. Wolność odzyskał on jeszcze w tym samym roku po zapłaceniu okupu, lecz Laugharne odzyskał dopiero jego syn, również o imieniu Guy (Guy de Brian V), w trakcie wojny angielsko – walijskiej w latach 70-tych XIII wieku. Z uwagi na dość łatwy upadek zamku w toku ostatnich walk, pod koniec XIII wieku Guy dokonał kolejnej modernizacji jego obwarowań.
W 1307 roku Laugharne i rodzinny majątek przejął Guy de Brian VI, jeden z nielicznych członków rodu, który nie przeprowadził na zamku poważniejszych modyfikacji. W 1330 roku został on odsunięty od zarządzania majątkiem przez swojego syna Guya VII, prawdopodobnie z powodu problemów ze zdrowiem graniczących z objawami szaleństwa. Guy VII był ostatnim i zarazem najznaczniejszym przedstawicielem rodu, zaufanym sługą króla Edwarda III, admirałem i ambasadorem wysyłanym sześciokrotnie z zagranicznymi poselstwami. Zmarł w 1390 roku, lecz program rozbudowy i wzmacniania obronności zamku z XIV wieku najwyraźniej przyniósł efekty, gdyż Laugharne pozostało niezdobyte w trakcie walijskiego powstania Owaina Glyndŵra na początku XV stulecia. Później stało się przedmiotem długotrwałego sporu własnościowego, który ostatecznie został rozstrzygnięty w 1488 roku, gdy podupadły zamek przeszedł w ręce Henryka Percy’ego, earla Northumberland.
W 1535 roku szósty earl Northumberland sprzedał Laugharne królowi, lecz dwanaście lat później królowa Maria oddała zamek siódmemu earlowi Northumberland. W 1575 roku stał się on własnością Johna Perrota, który rozpoczął przebudowę zamku na renesansową rezydencję w stylu Tudorów. Modyfikacje z tego okresu koncentrowały się głównie na poprawie warunków życia i z tego powodu m.in. przebito w bramie i wieżach duże prostokątne okna.
W trakcie angielskiej wojny domowej zamek został wpierw przejęty przez siły Parlamentu, a następnie w 1644 roku zdobyty przez rojalistów. Jeszcze w tym samym roku wojska parlamentarne pod dowództwem generała majora Rowlanda obległy Laugharne, które po tygodniowym ostrzale i nocnym ataku zostało poddane przez dowódcę garnizonu. Od tamtej chwili zamek pozostawał w ruinie i nigdy nie był już odbudowywany.
Architektura
Pierwotny zamek z XII wieku był stosunkowo prostą budowlą, ochranianą od południa przez rzekę Taf, od zachodu przez wpadający do niej strumień Coran, a od strony lądu przez rów i ziemny wał zwieńczony drewnianym częstokołem lub palisadą. Wewnątrz prawdopodobnie centralnym punktem był ufortyfikowany obwód z wałem poprzedzonym przekopem (ringwork), na miejscu późniejszego zamku górnego.
W drugiej połowie XII stulecia, zapewne w związku z odbudową po zniszczeniach z 1189 roku, obwarowania zamku górnego prawdopodobnie zostały przebudowane na kamienne, a wewnątrz północnej części głównego obwodu wzniesiono duży prostokątny budynek o wymiarach 10×16 metrów. Prawdopodobnie posiadał on dwie kondygnacje z aulą w części górnej i pomieszczeniami gospodarczymi na dole (mógł być zbliżony do zachowanego XII-wiecznego budynku z zamku Manorbier). Dodatkowa zabudowa znajdować się mogła w południowo – wschodniej części dziedzińca.
W połowie XIII stulecia na skutek gruntownej przebudowy, która usunęła wszystkie wcześniejsze zabudowania i obwarowania, obronę zamku górnego oparto na dwóch masywnych, cylindrycznych wieżach (północno – zachodniej i północno – wschodniej) włączonych w obwód murów po stronie północnej. Był to dość nietypowy układ, powtórzony jedynie na zamku Cilgerran, gdzie również cypel lądu zabezpieczono dwoma masywnymi wieżami. W Laugharne pierścień obwarowań z obu wież biegł w kierunku południowym w stronę niewysokich nadrzecznych skarp, a następnie wzdłuż ich krawędzi, zamykając obszar nieregularnego wieloboku, dodatkowo wzmacnianego w południowo – wschodnim narożniku cylindryczną wieżyczką. Wjazd usytuowano po stronie zachodniej, w pobliżu wieży północno – zachodniej, która go flankowała. Był to wówczas jedynie zwykły portal bramny, poprzedzony przekopem, który rozciągał się przed murem od zachodniej skarpy nadrzecznej do wschodniej. Jego szerokość dochodziła do 17 metrów.
Większą i ważniejszą, służącą także do celów mieszkalnych, była wieża północno – zachodnia o średnicy 10 metrów i murach grubych w przyziemiu aż na 3,4 metra. Posiadała ona nieoświetloną piwnicę oraz trzy górne kondygnacje. W średniowieczu dostęp do niej znajdował się na wysokości pierwszego piętra, po zewnętrznych, drewnianych schodach usytuowanych na dziedzińcu. Wewnątrz komunikację pionową zapewniała klatka schodowa w grubości muru, za wyjątkiem piwnicy, dostępnej jedynie poprzez otwór w drewnianej podłodze przyziemia. Parter, pierwsze i drugie piętro posiadały już kamienne sklepienia, przy czym najwyższą kondygnację zwieńczono murowaną kopułą. Jedynie ta komnata zaopatrzona była w kominek, lecz podobnie jak niższe nie miała żadnych latryn.
Wieża północno – wschodnia była niższa o jedną kondygnację, nieco mniejsza, o średnicy 8,9 metra, z cieńszymi murami mającymi około 2,5 metra grubości. Posiadała piwnicę, dostępną z poziomu dziedzińca, parter i piętro, wszystkie bez sklepień. W przyziemiu w niszach znajdowały się trzy otwory strzelcze, z których wschodni jeszcze w średniowieczu przekształcono w portal prowadzący do latryny w grubości muru. Na piętrze umieszczono natomiast po stronie południowo – wschodniej portal prowadzący na ganek w koronie muru obronnego oraz portal południowo – zachodni prowadzący do schodów w grubości muru wiodących na górną galerię obronną.
W połowie XIII wieku wzniesiono również nowe skrzydło po stronie południowej, które zastąpiło zniszczone, wcześniejsze z XII wieku. Skrzydło to zawierało pomieszczenia gospodarcze na parterze i wielką salę (great hall) na piętrze. Po stronie zachodniej sąsiadowało z zamkową kuchnią.
Pod koniec XIII wieku by ustrzec się przed kolejną utratą zamku, Guy de Brian V wzmocnił północno – zachodnią bramę zamku górnego, wznosząc wysunięty w całości przed obwód muru czworoboczny budynek bramny z dwoma półokrągłymi basztami od strony zewnętrznej, flankującymi położony pomiędzy nimi przejazd. Początkowo brama w części nadziemnej składała się jedynie z parteru oraz piętra, których elewacje zewnętrzne przepruto wąskimi, szczelinowymi otworami strzelczymi. Być może budynek bramny zaopatrzony był również w hurdycję, po której pozostały kwadratowe otwory w murze po mocowaniach belek. Wjazd odbywał się po drewnianym moście zwodzonym przerzucanym nad przekopem, do przejazdu bramnego, oddzielonego od przejścia po prawej stronie ścianką działową. Przejście to prowadziło do górnego pomieszczenia straży ogrzewanego kominkiem. W budynku bramnym funkcjonowała także piwnica, jako że bramę posadowiono przed murem obwodowym, na terenie przekopu. Dzięki temu budowniczowie zastosować mogli nietypowe rozwiązanie w postaci dolnej furty, przeprutej poniżej głównego portalu wjazdowego i zwodzonego mostu, która zapewniała dostęp do przekopu. Piwnica zajmowała całą przestrzeń poniżej budynku bramnego i zwieńczona była drewnianym stropem opartym na kamiennych wspornikach. Zasypano ją dopiero w XIV wieku, kiedy to bramę podwyższono. Od strony dziedzińca budynek bramny najpewniej zamknięty był jedynie drewnianą ścianą. Skomunikowano go z chodnikiem obronnym w koronie murów i dalej z wieżą północno – zachodnią.
Pod koniec XIII wieku dobudowano także do południowo – zachodniej strony zamku strzelistą, prawdopodobnie trójkondygnacyjną, cylindryczną wieżę z ostrogami oraz mniejszy ryzalit latrynowy zaraz obok. Nowa wieża chroniła pobliską, zamykaną na bronę furtę, przeprutą w murze obwodowym i prowadzącą nad brzeg rzeki. Przebudowana została także kurtyna południowego muru (być może z powodu kłopotów statycznych), którą znacznie pogrubiono. W efekcie wewnętrzny niezbyt obszerny dziedziniec przytłoczony został wysokimi murami oraz starszą zabudową skrzydła południowego i kuchnią w narożniku południowo – zachodnim. Nawierzchnia dziedzińca co najmniej od XVI wieku była wybrukowana.
Obwarowania północnego, obszernego przedzamcza (około 80 x 50 metrów), które do tej pory były wykonane z drewna, przebudowano na murowane i wzmocniono dwubasztową bramą po stronie północnej. Posiadała ona na parterze sklepiony przejazd bramny, dwa sklepione pomieszczenia dla straży po bokach i pomieszczenie na piętrze do którego dostęp wiódł z korony muru obronnego. Schody na piętrze budynku bramnego zapewniały dostęp na górną galerię obronną chronioną przedpiersiem z krenelażem, a w baszcie zachodniej obie kondygnacje miały za pomocą korytarza dostęp do latryn. Mur podzamcza otaczał nieregularny dziedziniec po północnej stronie zamku górnego i łączył się z jego bokami od wschodu i zachodu w pobliżu nadrzecznych skarp. Zewnętrzną strefę obrony przedzamcza stanowił przekop, natomiast zabudowa wewnętrzna prawdopodobnie składała się z drewnianych lub szachulcowych budynków o przeznaczeniu gospodarczym: stajni, spichrzów, kuźni, browaru itp.
Prace budowlane kontynuowane były w XIV wieku przez Guya de Brian VII, który podwyższył mury, budynek bramny wraz z jego basztami i wieżę południowo – zachodnią oraz dobudował nową wieżę po stronie południowo – wschodniej, a także znacznie podniósł standardy mieszkaniowe. Przedłużono wówczas południowy budynek auli ku wschodowi, a w jego narożniku na końcu korytarza utworzono boczną furtę wypadową. Pośrodku auli umieszczona została wówczas masywna kolumna, zapewne służąca jako podstawa paleniska na piętrze. Drugie piętro podwyższonego wówczas budynku bramnego być może pełniło odtąd rolę kaplicy. Zaopatrzono go wówczas także w narożne latryny, których odpływy skierowano w stronę przekopu. Przekształcenia nie ominęły w XIV wieku kuchni, która na piętrze otrzymała wielki kominek.
Ostatnie modyfikacje przyniosła renesansowa przebudowa z XVI wieku. Oprócz poprzebijania dużych, prostokątnych okien w wieżach i bramach, wzniesiono wówczas nowe skrzydło z wąską półokrągłą wieżą, pomiędzy cylindrycznymi wieżami północnymi zamku górnego oraz nowe skrzydło przy kurtynie wschodniej.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w formie trwałej ruiny. Widoczny jest prawie cały zewnętrzny obwód murów obronnych wraz ze zrujnowaną w czasie angielskiej wojny domowej bramę północną, lecz duża jego część jest wynikiem XIX-wiecznych prac renowacyjnych. Oryginalny średniowieczny mur podzamcza zachował się jedynie po stronie północno – zachodniej. Przetrwała również XIII-wieczna wieża północno – zachodnia (z krenelażem z czasów XX-wiecznej renowacji) oraz częściowo północno – wschodnia, a także smukła wieża południowo – zachodnia z końca XIII stulecia. Z głównej bramy wjazdowej do zamku górnego widoczna jest tylko, przebudowana w XVI wieku, zewnętrzna fasada północno – zachodnia, natomiast ze skrzydła południowego przetrwała jedynie zewnętrzna ściana. Zamek otwarty jest od 24 marca do 4 listopada, od godziny 10:00 do 17:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Avent R., Laugharne Castle, Cardiff 1995.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.