Historia
Dokładana data budowy biskupiej siedziby w Lamphey nie jest znana, lecz jej początki sięgają co najmniej pierwszych lat XIII wieku, gdyż pomiędzy 1210-1212 Gerald z Walii pisał do biskupa Geoffreya de Henlaw zarzucając mu obciążanie księży z Carew, Stackpole i Tenby poprzez przebywanie wraz ze świtą w ich dobrach, zamiast w swym nieodległym Lamphey. W drugiej połowie XIII wieku pałac został rozbudowany, prawdopodobnie przez biskupa St Davids Ryszarda Carew, choć nie zostało to odnotowane w żadnym pisemnym materiale źródłowym. W 1290 roku biskup Tomasz Bek otrzymał królewskie pozwolenie na urządzanie w Lamphey rokrocznie czterodniowego jarmarku, a rok później założył w swoich dobrach królikarnię. Bardziej dokładne sprawozdanie z dóbr Lamphey sporządzono w inwentarzu z 1326 roku zwanym Czarną Księgą z St Davids. Biskupia siedziba została wówczas opisana jako budowla murowana, otoczona murem z bramą i przynosząca rocznie 5£ dochodu. Kolejne zabudowania poza obwodem muru w postaci między innymi sadów, lasów, stawów rybnych, gołębników, dwóch wiatraków i młyna wodnego zapewniać miały dochód 10s. Lamphey przedstawiało się jako zadbany i bogaty majątek z którego biskupi otrzymywali ponadto liczne feudalne powinności swych lenników w postaci służby wojskowej, transportu materiałów budowlanych i trunków, napraw młynów i przenoszenia kamieni młyńskich. W wypadku śmierci dzierżawcy na rzecz biskupa przepadał jego najlepszy koń lub zestaw ubrań.
W pierwszej połowie XIV wieku kolejnej rozbudowy pałacu dokonał biskup Henry de Gower, choć z powodu szerzącej się w latach 1348-1349 epidemii Czarnej Śmierci i licznych zgonów poddanych spadły dochody z produkcji rolnej. W kolejnych latach Lamphey często gościło biskupów i ich świty, prawdopodobnie będąc ich ulubioną rezydencją. Z tego powodu pałac stał się centrum administracyjnym dla całej diecezji St Davids. Przykładowo w 1486 roku w pałacowej kaplicy przeprowadzono przesłuchanie Rogera Burleya, kapelana z Pembroke, któremu zarzucono herezję. Niedługo potem, zapewne przed 1510 rokiem dokonano przebudowy jednego z pałacowych budynków (Western Hall). Być może w nim w 1507 roku biskup Robert Sherborne gościł Rhysa ap Thomasa, który wraz z innymi rycerzami przemierzał Walię w drodze na turniej na zamku Carew. Następca Roberta, biskup Edward Vaughan także traktował Lamphey jako swą ulubioną siedzibę. Dokonał on między innymi przebudowy kaplicy i wzniesiono z jego inicjatywy wielki spichlerz. Inwentarz sporządzony w chwili śmierci biskupa Ryszarda Rawlinsa w 1536 roku opisywał, iż w pałacu znajdowało się aż 27 komnat z których większość była bogato umeblowana i udekorowana zasłonami oraz dywanami. Dla gości miało być przeznaczonych siedem komnat, a kolejne pomieszczenia dla służby, w skład której wchodził między innymi kucharz, odźwierny, golibroda i piwowar. Biskupi posiadali również w Lamphey bogatą bibliotekę z cennymi zbiorami humanistów, filozofów, dziełami medycznymi i prawniczymi.
W 1536 roku biskupem St Davids został William Barlow, który przeniósł katedrę diecezji do Carmarthen. W 1546 roku swoje najbogatsze dobra w Lamphey, być może pod presją siły, przekazał królowi Henrykowi VIII w zamian za cenne probostwo w Carew. Pałac przeszedł na własność Korony i podarowany został jeszcze w tym samym roku Ryszardowi Devereux, a następnie earlom Essex. W 1642 roku, tuż przed wybuchem wojny domowej, Lamphey było domem majora Johna Guntera, dzierżawiącego posiadłość od earla Roberta Devereux, który został dowódcą w armii Parlamentu. Wkrótce pałac obsadził garnizon wojskowy, a miejscowe dobra musiały zapewniać jego utrzymanie. Nie zachowały się przekazy o Lamphey z czasów wojny, możliwe jest jednak iż doznały one pewnych zniszczeń. W 1683 roku pałac został sprzedany rodzinie Owenów z Orielton, prawdopodobnie właśnie z powodu wcześniej poniesionych szkód. Budynki były od tamtego czasu wykorzystywane jedynie do celów gospodarczych.
Architektura
Najstarszym elementem założenia był wczesno XIII-wieczny prostokątny w planie budynek Starej Auli (Old Hall) o wymiarach 14 x 6,5 metra, wzniesiony na skalistym wypiętrzeniu, być może pierwotnie otoczonym przekopem. Już w chwili postania była to konstrukcja podpiwniczona z drewnianym stropem i piętrem zwieńczonym otwartą więźbą dachową. Służyła jako miejsce do spożywania posiłków, wydawania uczt, przyjmowania gości na piętrze, natomiast przyziemie pełniło funkcje gospodarcze. Oświetlenie parteru zapewniały wąskie okna szczelinowe, natomiast piętra nieco większe, lecz również wąskie okna ostrołukowe. Niecałe pięćdziesiąt lat później Stara Aula została przekształcona w kuchnię, spiżarnię i pomieszczenia dla służby.
W drugiej połowie XIII wieku zaraz obok Starej Auli, biskup Ryszard Carew wzniósł większy (17 x 7,5 metra), ale także na planie prostokąta, budynek Zachodniej Auli (Western Hall), który zastąpił funkcje wcześniejszej konstrukcji. Zachodnia Aula posiadała także gospodarcze przyziemie, oddzielone drewnianym stropem od reprezentacyjnego piętra. Strop ten składał się z dębowych legarów osadzonych w otworach dłuższych ścian i opartych na pojedynczej masywnej belce biegnącej przez całą długość budynku, podtrzymywanej od dołu przez kilka drewnianych słupów. Po stronie południowo – zachodniej konstrukcja budynku wzmocniona została masywną, narożną przyporą, natomiast w narożu południowo – wschodnim w grubości muru umieszczono cylindryczne schody zapewniające komunikację pionową. Wejście usytuowano na północy, od strony dziedzińca. Prowadziło ono do wnętrza parteru, a powyżej za pomocą drewnianych schodów na piętro. Tam na środku północnej ściany umieszczono zapewniający ogrzewanie kominek, a światło przedostawało się przez cztery duże, dwudzielne, ostrołukowe okna, umieszczone w niszach flankowanych przez niewielkie kamienne siedziska. Nisze te obramione były arkadami spływającymi na dwa wałki, ukoronowane kapitelami o liściastych formach. Okna umożliwiały widok na południe, w stronę stawów rybnych i kościoła oraz na zachód ku płynącemu doliną strumieniowi. Pośrodku południowej elewacji auli wystawał nieduży ryzalit, być może przeznaczony dla samego biskupa (usytuowany był zaraz naprzeciwko kominka). Całe wnętrze zdobiły umieszczane na tynku malowidła ścienne o formie czerwonych linii dzielących kremowo – białe powierzchnie. Pośrodku niektórych wymalowanych czworoboków umieszczano także czerwone rozety. Część wschodnią (wejściową) górnego piętra oddzielono drewnianą ścianką działową, chroniącą od przeciągów główną salę. Wschodnia część, jako iż sąsiadowała z gospodarczą już wówczas Starą Aulą, zaopatrzona została w umieszczone w grubości muru dwie szafki i połączona ze starszym budynkiem nowym portalem. Budynek zwieńczony był parapetem z krenelażem i posiadał liczne otwory strzelcze przeprute w merlonach. W południowo – wschodnim narożniku, w osobnym niedużym skrzydle przystawionym prostopadle do Starej Auli umieszczono latryny, natomiast usytuowany na północ od zabudowań dziedziniec został wówczas otoczony kamiennym murem.
W pierwszej połowie XIV wieku wielkiej rozbudowy dokonał biskup Henry de Gower. Wzniósł on nieco na uboczu i pod kątem, na południowy – wschód od Zachodniej Auli, nowy prostokątny budynek zwany Aulą Gowera lub Wielką Aulą (Great Hall). Była to najbardziej znacząca budowla całego kompleksu, mająca wywierać wrażenie na podejmowanych tam gościach. Nie była przeznaczona na typowe pomieszczenia mieszkalne, czy też gospodarcze, lecz raczej służyła do okazjonalnych ceremonii. Budowla ta posiadała 25 metrów długości, sklepione kolebkowo przyziemie oświetlane pierwotnie przez pięć małych okienek i górną kondygnację do której prowadziły zewnętrzne schody po stronie północnej. Charakterystyczną cechą budowli był rząd półokrągłych arkad oświetlających wnętrze z północnej i południowej strony. Ponad nimi znajdował się parapet osadzony na wystających wspornikach oraz krenelaż osłaniający galerię do której prowadziła południowo – zachodnia kręcona klatka schodowa. Wystający parapet miał na celu usuwanie z dachu wody deszczowej bez obmywania nią ścian. Zachodnią ścianę budynku, ustawioną nieco pod skosem, wykorzystano zapewne ze starszej budowli pochodzącej jeszcze z XIII wieku, a po południowo – zachodniej stronie dostawione było mniejsze skrzydło z latrynami. Główna komnata na piętrze o imponujących wymiarach wewnętrznych 21 x 5,5 metra, oświetlana przez sześć dwudzielnych, dość nieregularnie rozstawionych okien, zajmowała całą przestrzeń budynku. Każde z tych okien umieszczone było w niszy flankowanej kamiennymi siedziskami, lecz nie ma śladów by były przeszklone, a jedynie zamykane drewnianymi okiennicami. Pośrodku południowej ściany umieszczono nieduży kominek, który z pewnością nie był w stanie ogrzać tak dużej przestrzeni. Dlatego przypuszcza się, iż oprócz niego pierwotnie funkcjonowały jeszcze otwarte paleniska pośrodku komnaty. Drewnianą więźbę dachową oparto na kamiennych wspornikach umieszczonych na wysokości 1,5 metra ponad podłogą. Podobnie dolna kondygnacja, zapewne z powodu chłodu przeznaczona do składowania wina, stanowiła pojedynczą przestrzeń. Sala ta oświetlana była przez sześć wąskich okien z trójlistnymi zwieńczeniami przy każdej z dłuższych ścian oraz jednym w ścianie wschodniej. W późniejszym okresie w ścianę południową przyziemia wstawiono mały kominek, a po stronie zachodniej kryte przejście do Starej Aulii. Także na górnej kondygnacji wstawiono dwa nowe nowy kominki oraz latrynę, choć prawdopodobnie Aula Gowera w XV lub XVI wieku z powodu swego odosobnionego położenia przestała być użytkowana.
Na początku XVI wieku przyziemie Aulii Zachodniej otrzymało murowane sklepienie, utworzono dodatkową kondygnację dachową, dach wzmocniły murowane szczyty przy krótszych bokach, a nowe pomieszczenie z latryną powstało po stronie południowej, gdzie wydłużyło dawny ryzalit i zastąpiło starsze okno. Na miejsce XIII-wiecznych okien ostrołukowych wstawiono również nowe trójdzielne okna o prostokątnych ościeżach. Od strony zewnętrznej ozdabiały je anioły dzierżące tarcze, pierwotnie zapewne wymalowane biskupimi herbami. Dodatkowo od strony dziedzińca przepruto szereg nowych wejść prowadzących do przyziemia. Wraz z przebudową Auli Zachodniej, przyległa do niej Stara Aula została podwyższona, zaopatrzona w nowe kominki, okna i portale wejściowe. Wiązało się to zapewne z przekształceniem jej wnętrz na komnaty mieszkalne.
W XVI stuleciu zbudowana została również czworoboczna, wewnętrzna wieża bramna, połączona ze zwieńczonym blankami murem oddzielającym ogrody. Po stronie południowej mur ten łączył się niewielką czworoboczną wieżyczką stojącą w narożniku. Oddzielono w ten sposób gospodarcze podzamcze od części mieszkalno – reprezentacyjnej. Forma wieży bramnej była bardziej reprezentacyjna niż obronna, gdyż jej górną kondygnację obiegały ostrołukowe arkady. Wewnątrz przejazdu portal prowadził do schodów w grubości muru prowadzących do izby na piętrze oraz na zwieńczony krenelażem szczyt. Na wewnętrznym dziedzińcu znajdował się jeszcze poza biskupimi ogrodami XIV-wieczny budynek Czerwonej Komnaty (Red Chamber), zapewniający dodatkowe pomieszczenia mieszkalne wyposażone w latrynę.
Ostatnimi późnośredniowiecznymi zmianami była budowa przed 1522 rokiem kaplicy, przystawionej od północy do Starej Auli, oraz wzniesienie ogromnej stodoły, czy też raczej spichrza zbożowego w północnej części dziedzińca gospodarczego. Budynek późnośredniowiecznej kaplicy w stylu gotyku wertykalnego mógł zastąpić wcześniejszą budowlę w tym miejscu. Sama kaplica usytuowana została na piętrze, natomiast od strony północnej w narożniku niewielka dobudówka mogła mieścić zakrystię. Poniżej kaplicy znajdowały się dwie małe komnaty, pierwotnie oświetlane szeregiem okien z laskowaniem.
Na północ od kaplicy mur obronny wydzielał rozległy dziedziniec zewnętrzny na którym znajdowała się głównie zabudowa gospodarcza. Jej największym elementem był wspomniany wielki spichlerz na ziarno o długości 40 metrów, przystawiony do muru obronnego po północnej stronie dziedzińca. Ponadto mieściła się tam wspominana w inwentarzu z 1326 roku piekarnia, gołębnik, browar i stodoła. Główna, zewnętrzna brama wjazdowa znajdowała się w wieży po północno – zachodniej stronie.
Stan obecny
Obronno – pałacowa średniowieczna siedziba biskupów przetrwała do czasów współczesnych w formie trwałej ruiny. Zachowały się zewnętrzne ściany budynków Wielkiej Auli i Zachodniej Auli łącznie z dobudówkami na latryny, a także budynek Czerwonej Komnaty i wieża bramna wewnętrznego dziedzińca, dziś stojąca samotnie, jako że nie zachował się przylegający do niej pierwotnie mur. Widoczny jest natomiast zewnętrzny mur obronny, prawie na całym obwodzie, choć jego zachodnia kurtyna z krenelażem powstała już w XIX stuleciu. Zabytek udostępniony jest do zwiedzania za darmo od 1 kwietnia do 31 października codziennie w godzinach 10:00-16:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hull L., Castles and Bishops Palaces of Pembrokeshire, Eardisley 2005.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.
Turner R., Lamphey Bishop’s Palace, Llawhaden Castle, Cardiff 2000.