Historia
Początki kościoła św. Marii w Kidwelly sięgały wczesnych lat XII wieku, kiedy to biskup Roger z Salisbury ufundował w osadzie benedyktyński klasztor o randze przeoratu. Kościół służył wówczas zarówno świeckiej społeczności Kidwelly, jak i mnichom. Tworzyli oni bardzo mały konwent, prawdopodobne składający się jedynie z przeora i dwóch zakonników, pierwotnie sprowadzonych z angielskiego opactwa Sherborne i mieszkających w pobliskich zabudowaniach klasztornych.
W 1223 roku kościół uległ spaleniu na skutek najazdu walijskiego księcia Gruffudda ap Llywelyna, nieślubnego syna Llywelyna ap Iorwertha. Powodem tego mogły być bliskie związki konwentu z Kidwelly z Anglo-Normanami i jego podległość klasztorowi w Sherborne. W kolejnych latach kościół został odbudowany i pod koniec XIII oraz na początku XIV wieku powiększony. W 1284 roku przebywał w nim arcybiskup Pecham z Canterbury, odbywający kontrolę wszystkich walijskich klasztorów. Lista zarzutów wobec Ralpha de Bemester, przeora z Kidwelly, była tak duża, iż został on nawet odwołany i wysłany do Sherborne, choć po miesiącu podobno powrócił.
W XIV wieku przy kościele rezydował jedynie sam przeor, a dochody były nieduże, pomimo że jeszcze w 1291 roku dziesięciny klasztoru wyceniono na niemałą sumę 13 funtów, 6 szylingów i 8 pensów. W 1403 roku, w trakcie antyangielskiego powstania Owaina Glyndŵra, oddziały walijskich buntowników obległy pobliski zamek. Zdołał się on co prawda obronić, lecz miasto i kościół zostały spustoszone. W 1481 roku świątynia doznała ponownych uszkodzeń w wyniku uderzenia pioruna w wieżę. Wysoka iglica często je przyciągała, gdyż ponowne uderzenia piorunów odnotowano w 1681, 1854 i 1884 roku, a prawdopodobnie były jeszcze częstsze.
W 1539 roku benedyktyński konwent przy kościele św. Marii został skasowany, podobnie jak większość innych klasztorów w Anglii, usuniętych na skutek reformacyjnych działań Henryka VIII. Kościół wraz z prawem patronatu przeszedł na własność Korony i pełnił już odtąd wyłącznie funkcje parafialne dla miejscowej ludności. Na początku XVII wieku wymienione miało zostać poszycie dachowe kościoła, dzięki czemu aż do początku kolejnego stulecia budynek pozostawał w dobrym stanie. Również kilkukrotne mniejsze remonty przeprowadzane w XVIII wieku pozwalały budowli zachowywać dobry stan. Dopiero w pierwszej połowie XIX stulecia zaczęto opisywać kościół jako podupadły. Wiktoriańskie prace remontowe prowadzono w latach 50-tych i 80-tych XIX wieku.
Architektura
Kościół usytuowano na lewym, południowym brzegu rzeki Gwendraeth Fach, a więc po przeciwnej stronie zamku i obwarowanej części miasta. Nie ma pewności gdzie znajdowały się zabudowania benedyktynów, wydaje się jednak, iż nie usytuowano ich w zwyczajowym miejscu po północnej stronie kościoła, z powodu braku miejsca przed rzecznym korytem. Od zachodu przebiegał trakt do miasta i zamku, najlepszym więc miejscem wydawałaby się strona południowa lub wschodnia, ewentualnie północno – wschodnia gdzie zakole rzeki uwalniało większą wolną przestrzeń.
Kościół u schyłku średniowiecza składał się z prostokątnej, czteroprzęsłowej nawy o szerokości 10 metrów oraz dość długiego, dwuprzęsłowego, prostokątnego w planie prezbiterium, łącznie mających wewnątrz około 37 metrów długości. Nawa pierwotnie była dłuższa, lecz została skrócona o dwa przęsła pod koniec XV lub w XVI wieku. Po jej północnej stronie około 1320 roku wzniesiono strzelistą, trójpiętrową wieżę o wymiarach podstawy 7,6 x 7,6 metra, wzmocnioną narożnymi przyporami i zwieńczoną wysoką iglicą, oryginalnie otoczoną ozdobnym krenelażem. Po południowo – zachodniej stronie wieża otrzymała dwupoziomowy aneks mieszczący klatkę schodową. W XIV wieku wzniesiono także południowe i północne ramię transeptu, kruchtę przed południowym wejściem do nawy oraz kaplicę przyłączoną do północnej ściany prezbiterium.
Długie mury nawy początkowo były gładkie, rozdzielone jedynie otworami okiennymi i wejściowymi. Wtórnie, być może pod koniec XV wieku, podparto je przyporami, przy czym dwie masywne przypory zachodnie utworzono ze skróconych murów wzdłużnych nawy, a kolejne dodano po pewnym czasie od północy i południa. Prezbiterium podparte było smuklejszymi, uskokowymi przyporami już od chwili powstania. We wschodnich narożnikach zostały one ustawione równolegle i poprzecznie w stosunku do osi kościoła. Pomimo przypór korpus i prezbiterium nie posiadały kamiennych sklepień. Przykryte były drewnianą kolebką lub otwartą więźbą dachową. Duże znaczenie konstrukcyjne musiały mieć przypory dla smukłej i wysokiej wieży, która przez to uzyskała bardzo nietypową dla regionu formę. Jej przyziemie zostało przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym, z dużym śodkowym otworem na liny łączące się z dzwonami.
Wewnątrz kościoła nawę i prezbiterium połączono szeroką arkadą tęczy o bardzo obniżonym kluczu archiwolty, przez co jej ostrołuk uzyskał prawie odcinkową formę. Arkadę oprofilowano płytkimi wałkami i wklęskami, bez impostów lub kapiteli. Podobną formę, ale mniejszą rozpiętość, uzyskały utworzone w tym samym czasie arkady łączące nawę z transeptem. Nawę od prezbiterium w średniowieczu oddzielało lektorium, stanowiące bufor między zachodnią częścią dostępną dla świeckich, a wschodnią częścią przeznaczoną dla księży i mnichów. Lektorium zaopatrzone było w górny balkon, do którego dostęp zapewniała spiralna klatka schodowa, osadzona w grubości muru na styku południowego ramienia transeptu i prezbiterium, wysunięta lekkim ryzalitem w stronę zewnętrzną. Być może lektorium umieszczone było też przed północnym ramieniem transeptu, gdyż w grubości jego muru utworzono schody na piętro.
W prezbiterium elewacje podzielone zostały profilowanym gzymsem na część okienną i przyziemie. W dolnej strefie w murze południowym umieszczona została gotycka piscina i potrójne sedilia. Piscinę zamknięto profilowanym łukiem w ośli grzbiet, osadzonym na wspornikach o formie rzeźbionych ludzkich głów. Wnętrze jej archiwolty wypełniono maswerkiem, poniżej zaś umieszczono kamienną ośmioboczną misę. Sedilia zamknięto dwuspadowo nad każdym siedziskiem oraz rozdzielono profilowanymi ośmiobocznymi filarkami, które iluzyjnie przebiły kamienną ławę i zostały zakończone przyściennymi cokołami na posadzce. Po przeciwnej stronie kaplicę połączono portalem z chórem, a ukośnym przejściem w grubości muru z prezbiterium.
Stan obecny
Kościół św. Marii należy do grupy najcenniejszych zabytków architektury regionu Carmarthen. Jego obecny wygląd jest wynikiem wieloetapowej rozbudowy prowadzonej od XIII do XVI wieku, przy niewielkich zmianach wprowadzonych w okresie nowożytnym. Te ostatnie to usunięcie przedpiersia wieży z ozdobnym krenelażem, odnowienie lub wymiana niektórych maswerków i ościeży okiennych (północne i południowe okna nawy, południowe okno transeptu, zachodnie okno w ścianie południowej prezbiterium, maswerk okna wschodniego w prezbiterium), czy wymiana więźby dachowej. We wnętrzu zachowała się gotycka arkada tęczy, arkady transeptu, sklepienie w przyziemiu wieży, klatka schodowa na dawne lektorium, sedilia i piscina w prezbiterium. Cennym elementem jest iglica wieży z początku XV wieku, odnawiana w XVIII i XIX stuleciu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, An Overview of the Churches in Carmarthenshire, Llandeilo 2000.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
Scott G.G., Kidwelly Church, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1856.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, V County of Carmarthen, London 1917.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.