Historia
Uznawana przez średniowieczną ludność za świętą, studnia św. Wenefrydy była miejscem pielgrzymek już co najmniej od czasu pierwszej wzmianki o peregrynacjach z 1115 roku, a zapewne od 1093 roku, kiedy to Adeliza, żona earla Chester, podarowała „churche of Haliwel” benedyktyńskiemu opactwu św. Werburgi w Chester. Według lokalnej tradycji studnia była miejscem w którym w VII wieku św. Beuno przywrócić miał do życia zabitą przez księcia Caradoca swoją siostrzenicę Wenefrydę (wal. Gwenfrew), chociaż prawdopodobnie historia ta miała znacznie starsze, pogańskie pochodzenie. Św. Beuno ufundować mógł przy źródle pierwszą kaplicę.
Kult św. Wenefrydy rozszerzył się na Walię i Anglię po 1138 roku, kiedy jej doczesne szczątki zostały zabrane z Gwytherin, gdzie spędziła ostatnie lata jako opatka, do benedyktyńskiego klasztoru w Shrewsbury. Reputacja świętej, uzyskiwana dzięki domniemanym cudom po obmyciu się w miejscowej wodzie, rosła wśród współczesnych tak szybko, że w 1189 roku Holywell odwiedził nawet udający się na krucjatę król Ryszard I. Przybywali także inni pielgrzymi, którzy albo specjalnie udawali się do źródła Wenefrydy w celu uleczenie chorób i dolegliwości, albo pragnęli wstawiennictwa świętej i opieki przed dłuższymi, niebezpiecznymi podróżami. W Holywell często otrzymywali specjalne żetony, które mogli wymienić w trakcie wędrówki na nocleg i pożywienie.
Na początku XIII wieku w pobliżu studni i kaplicy Ranulf, earl Chester, wybudował drewniano – ziemny zamek, zapewne mający chronić świątynię i pielgrzymów. Został on co prawda zniszczony przez walijskiego księcia Llywelyna Iorwetha, lecz kaplica przy studni funkcjonowała nadal. Od 1240 roku należała do pobliskiego opactwa cysterskiego Basingwerk, dzięki któremu osada Holywell uzyskała prawo targu i mogła prosperować. W 1416 roku kaplicę odwiedzić miał kolejny władca angielski, Henryk V Lancaster. Na początku XVI wieku, przed swą śmiercią w 1509 roku, nową kaplicę wraz z późnogotyckim basenem i łaźnią, ufundowała dla pielgrzymów lady Margaret Beaufort, hrabina Richmond i matka króla Henryka VII.
W okresie reformacji kult świętej przygasł, a Henryk VII nakazał zniszczyć jej relikwie. Pomimo tego w XVII wieku Holywell stało się symbolem katolickiego oporu przeciwko Anglikanizmowi. Studnią i kaplicą opiekowali się wówczas jezuici, z których część zaangażowana była w tzw. spisek prochowy, nieudany zamach zorganizowany w Londynie w 1605 roku przez grupę spiskowców chcących zabić króla Anglii i Szkocji Jakuba I. W pierwszej połowie XVIII wieku podjęto kolejną próbę ukrócenia kultu Wenefrydy, poprzez przekształcenie kaplicy w szkołę, lecz pielgrzymi przybywali do Holywell aż do XIX wieku. Zmniejszenie liczby odwiedzających nastąpiło dopiero po 1917 roku, kiedy to na skutek szkód górniczych zmniejszyła się ilość wody w źródle.
Architektura
Studnia i położona obok niej kaplica wzniesione zostały w dolinie, w pobliżu usytuowanego na wzgórzu gródka rycerskiego z początku XIII wieku i ujścia strumienia Greenfield. Natura uformowała dolinę jako płytką, ale ograniczoną dość stromymi stokami, będącymi częścią falistego, rozciągającego się od góry Halkyn płaskowyżu. Zabudowania sakralne zostały wcięte w zachodnie zbocze, przy szlaku wiodącym do leżącego na północy opactwa cysterskiego Basingwerk. Na południu, u wylotu doliny rozłożyły się zabudowania osady, rozlokowane przy trakcie ciągnącym z Chester do St Asaph i dalej na zachód wzdłuż wybrzeża Walii.
Późnogotycka kaplica otrzymała formę budowli czteroprzęsłowej, która oprócz korpusu składała się z wielobocznie zamkniętego na wschodzie prezbiterium oraz wąskiej i krótszej (trójprzęsłowej) nawy północnej. Wszystkie jej elewacje opięto uskokowymi przyporami, a całości nadano stylistykę angielskiego gotyku wertykalnego. Elewacje pomiędzy przyporami przepruto dużymi ostrołucznymi oknami (o spłaszczonych ostrołukach w prezbiterium), wypełnionymi maswerkami tworzącymi prześwity pozamykane łukami w ośle grzbiety. Ściany zarówno korpusu jak i prezbiterium zwieńczono ozdobnym fryzem z przestawieniami zwierząt.
Spadek terenu po północnej stronie kaplicy pozwolił na utworzenie pod nawą boczną trzech wysokich arkad z których dwie boczne mieściły na dole portale wejściowe, a trzecia, środkowa otwierała się dolnym przepustem nad strumieniem wypływającym ze źródła. Wewnątrz utworzono pomieszczenie mieszczące studnię, a w zasadzie duży basen o niezwykłym kształcie. Jego południowa część zbudowana została na planie gwiazdy, natomiast północna część stanowiła mniejszy, podłużny zbiornik ze schodami wejściowymi. Z narożników gwiaździstego basenu wyrosły bogato profilowane filary, podtrzymujące żebrowe sklepienie (ang. tierceron vault) spięte olbrzymim żyrandolowym zwornikiem, mającym wyobrażać św. Wenefrydę. Pierwotnie pomiędzy filarami rozciągały się maswerkowe panele o ażurowej konstrukcji. Od zachodu widok na basen zapewniała dostępna schodami galeria, otwarta na pomieszczenie dwoma profilowanymi arkadami.
Po wschodniej stronie kaplicy, na wyżej położonym terenie, usytuowany był kościół św. Jakuba, powstały w XIV lub XV wieku na miejscu romańskiej kaplicy. Prawdopodobnie była to budowla jednonawowa o całkowitej długości około 20,7 metrów, dwuprzęsłowa, od zachodu poprzedzona czworoboczną wieżą, a na wschodzie zamknięta ścianą prostą. Wieża podparta była w narożnikach uskokowymi przyporami, zaś w koronie murów zwieńczona ozdobnym blankowanym przedpiersiem. Zarówno ją, jak i korpus nawowy doświetlały ostrołuczne okna dwudzielne.
Stan obecny
Holywell uchodzi dziś na jedyne z dużych miejsc pielgrzymkowych w Wielkiej Brytanii które przetrwało reformację. Co więcej zachowało ono zespół wspaniałych późnogotyckich zabudowań o wysokiej jakości wykonania i kunsztownych dekoracjach. Nowożytne przekształcenia ograniczyły się do zwieńczenia kaplicy krenelażem i sterczynami w stylu Tudorów oraz utworzenia zewnętrznego basenu na miejscu wypływającego niegdyś z kaplicy strumienia. Wnętrze uniknęło większych przekształceń, nie ma jedynie pierwotnych maswerkowych ścianek, które łączyły filary wokół basenu. Dla odmiany pobliski kościół św. Jakuba został gruntownie przebudowany w 1769 roku. O jego średniowiecznym rodowodzie świadczy dziś przede wszystkim wieża.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hubbard E., Clwyd (Denbighshire and Flintshire), Frome-London 1986.
Martin C.H., Silvester R.J., Watson S.E., Historic settlements in Flintshire, Welshpool 2012.
Salter M., The old parish churches of North Wales, Malvern 1993.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, II County of Flint, London 1912.