Historia
Romański kościół w Ewenny powstał w latach 20-tych XII wieku z fundacji Williama de Londres, pana na zamku Ogmore. Przed 1141 rokiem jego syn, Maurycy de Londres, przyznał go wraz z pobliskimi dobrami benedyktyńskiemu opactwu św. Piotra w Gloucester. Utworzono wówczas w Ewenny siedzibę dla dwunastu zakonników i przeora, wokół której wkrótce potem wyrosła osada Ewenny. Jej ludność traktowała kościół klasztorny jako parafialny, jedynie prezbiterium i transept zarezerwowane były dla mnichów, którzy do XIII stulecia wystawili przy nim murowane zabudowania klauzury.
Założenie klasztorne dość wcześnie, już w XII wieku, zostało obwarowane, w celu ochrony przed walijskimi zbrojnymi napaściami. Fortyfikacje były obsadzone przez stały garnizon, pierwotnie czuwający nad dwoma murowanymi bramami i drewniano – ziemnymi umocnieniami. W połowie XIII wieku zostały one rozbudowane o kamienne kurtyny murów i podkowiastą basztę, a na początku XIV wieku przebudowano je raz jeszcze, wzmacniając budynki bramne i dobudowując kolejne czworoboczne baszty, choć tym razem zdaje się iż większe względy miały kwestie prestiżowe niż wyłącznie obronne. Edward I korzystał ze zbrojnych z Ewenny w jego ataku na Walię w roku 1284, zaś Henryk IV użył Ewenny jako bazy do ataku na zamek Coity, podczas buntu Owaina Glyndŵra w 1405 roku. Pomijając powstanie Glyndŵra, XIV i XV wieku był jednak przeważnie okresem już spokojnym na terenie Walii.
W 1284 roku wizytację w klasztorze złożył arcybiskup Pecham. Kontrola ujawniła złe zarządzanie i słaby stan finansów w Ewenny. Arcybiskup nakazał wprowadzić surowsze kontrole, a trzem mnichom powierzyć funkcje skarbnika. Upomniał również mnichów za używanie w niewłaściwy sposób pożywienia, którego nie spożyli. Oświadczył, że powinien on być oddawany biednym, a nie członkom rodziny lub psom. Przypomniał mnichom, że nie powinni jeść mięsa i powinni zgodnie z regułą milczeć, mieli też pamiętać o obowiązku dawania jałmużny ubogim.
Wycena klasztoru przeprowadzona siedem lat później wyniosła nieco ponad 56 £ rocznego dochodu, dostarczanego głównie z podległych kościołów (Ewenny, St Bride’s Major, Colwinston, Oystermouth, Pembrey, and St Ishmael). Jeszcze trudniejsze czasy nastały w XIV wieku w związku z nadejściem zarazy oraz wymarciem rodu założycieli i patronów, rodziny de Londres. Na początku XV wieku majątek klasztoru doznał znacznych szkód podczas buntu Owaina Glyndŵra, prawdopodobnie dlatego, że przeor pomógł zorganizować obronę wobec Walijczyków.
Konwent został rozwiązany w 1536 i jeszcze w tym samym roku wynajęty sir Edwardowi Carne. W 1545 roku wykupił on zabudowania klasztorne wraz z dobytkiem i przekształcił na rezydencję mieszkalną, choć kościół wciąż służył za świątynię parafialną. Pod koniec XVII wieku posiadłość przeszła w ręce rodziny Turbervill, a w XIX stuleciu majątek przejął pułkownik Thomas Picton-Warlow i następnie jego spadkobiercy. W 1803 roku zniszczeniu uległo północne ramię transeptu i boczne kaplice kościoła, rozebrano także zrujnowane wschodnie skrzydło dawnej klauzury.
Architektura
Klasztor powstał na płaskim fragmencie terenu, na południe od rzeki Ewenny, w niedalekiej odległości od leżącego na zachodzie zamku Ogmore. Otoczony był murem obronnym na planie czworoboku o wymiarach 182 x 106 metrów i o długości około 547 metrów, obejmującym obszar około 1,56 ha, wzmocnionym czterema basztami i dwoma czworobocznymi budynkami bramnymi, umieszczonymi zwłaszcza od strony północnej, gdzie przebiegała główna droga od zamku Ogmore łącząca się z mostem na rzece po stronie wschodniej. Mur obronny wyróżniał się ukośnym cokołem oraz krenelażem ze szczelinowymi otworami strzeleckimi przeprutymi w melonach, do których dostęp możliwy był z chodnika obronnego utworzonego w koronie muru. Wysokość muru do poziomu chodnika wynosiła od około 3,5 do 4,2 metra, a dodatkowo 1,5-2 metry wysokości zapewniało przedpiersie z krenelażem. Prawdopodobnie na całej swej długości mur poprzedzony był przekopem.
Trzy z baszt wzmacniały narożniki obwodu obronnego, przy czym dwie z nich (północna i południowo – wschodnia) wzniesione były na planie czworoboku, a jedna (północno – zachodnia) na planie otwartej od wnętrza podkowy. Czwarta baszta pierwotnie miała znajdować się w załamaniu muru powyżej zachodniej części kościoła klasztornego. XIII-wieczna baszta podkowiasta nie była mocno wysunięta przed obwód, przez co jej możliwości flankowego ostrzału bocznych kurtyn były ograniczone, a dwa krzyżowe otwory strzeleckie w dolnej kondygnacji skierowane bardziej w przedpole. Nieco wyższa niż kurtyny, zwieńczona była podobnie jak mur krenelażem, sięgającym 2,8 metra ponad poziom chodnika obrońców. Pochodząca z początku XIV wieku czworoboczna baszta północna mieściła dwa pomieszczenia, po jednym w przyziemiu i na piętrze. Dolne dostępne było portalem wprost z dziedzińca, przykryte sklepieniem kolebkowym z dwoma gurtami i zaopatrzone w trzy otwory strzeleckie, po jednym z każdej strony poza południową. Górne pomieszczenie pełniło funkcję mieszkalną. Dostępne było wąskim przejściem z poziomu chodnika obronnego, w narożniku połączonym także z latryną. Zaopatrzone je w kominek oraz dwa jednodzielne okna od wschodu i zachodu. Okno północne mogło być większe, dwudzielne. Baszta północna pierwotnie mogła być przykryta czterospadowym dachem, na co wskazywałyby wsporniki umieszczone we wszystkich narożnikach. Podobną, dwukondygnacyjną formę najpewniej miała także pochodząca z tego samego okresu dwukondygnacyjna baszta południowo – wschodnia.
Bramy wjazdowe w obręb klasztoru, usytuowane po stronie północnej i południowej, pierwotnie były czworobocznymi w planie budynkami bramnymi z dwuprzęsłowymi przejazdami, wzmocnionymi zewnętrznymi przyporami, co wskazywałoby, iż pierwotnie sąsiadowały jedynie z obwarowaniami drewniano – ziemnymi. Przebudowane zostały na początku XIV wieku, kiedy to starsze proste budynki bramne włączono w skład nowszych budowli. Północną bramę przedłużono na zewnątrz o jedno masywne przęsło, lecz skrócono część tylną, natomiast bramę południową zabezpieczono wysuniętą w przedpole czworoboczną wieżą przybramną, a właściwie drugim budynkiem przybramnym, gdyż obie konstrukcje były porównywalnej wysokości. Bramy po przebudowie charakteryzowały się typowymi dla Walii ostrogami – przyporami, podobnymi do zastosowanych w Llandaff, Caerphilly czy Kidwelly (baszta kaplicy).
Brama południowa posiadała sklepiony półkoliście przejazd, w przednim przęśle przepruty dwoma czworobocznymi otworami strzeleckimi, tzw. mordowniami oraz zamykany dwuskrzydłowymi wrotami. Na słabą ochronę przejazdu wpływać mógł natomiast brak brony. Flankująca budynek bramny wysunięta w przedpole dobudówka, w przyziemiu posiadała pomieszczenie dostępne przez ostrołuczny portal, zaopatrzone w dwa rozglifione do wnętrza otwory: jeden zwieńczony trójliściem, skierowany na wschód, a drugi, strzelecki, zwrócony na zachód (na wjazd do bramy). Dodatkowo w grubości muru północno – zachodniego mieściła się latryna, połączona kanałem z ujściem skierowanym na południu ku fosie. Pierwsze piętro dobudówki musiało mieć pogrubiony i podwieszony na wspornikach północno – wschodni narożnik, by pomieścić w grubości muru schody wiodące z piętra na najwyższą, otwartą kondygnację bojową (chronioną krenelażem). Pierwsze piętro oświetlały trzy jednodzielne okna zamknięte trójliśćmi, osadzone w głębokich wnękach zwieńczonych od wewnątrz łukami odcinkowymi, zaś ogrzewanie zapewniał kominek przy ścianie południowej. Drugie, zewnętrzne schody, prowadziły z dziedzińca do narożnika północno – zachodniego, gdzie osobne przejścia zapewniały połączenie zarówno z piętrem przybramnej dobudówki jak i z pomieszczeniem ponad przejazdem bramnym. Na wprost prowadziły natomiast do długiego korytarza w grubości muru dobudówki, doświetlanego dwoma małymi otworami i mieszczącego na końcu latrynę. Pomieszczenie nad przejazdem pierwotnie oświetlały od północy i południa pojedyncze otwory zwieńczone trójliśćmi (w trakcie renowacji w jednym z nich osadzono średniowieczne ościeże pięciolistne, przeniesione z innej części klasztoru) oraz otwór strzelecki skierowany w stronę zachodnią, gdzie mógł flankować kurtynę muru obronnego. Budynek bramny zwieńczony był dwoma osadzonymi na wspornikach ścianami szczytowymi oraz dachem dwuspadowym z kalenicą na linii północ – południe.
Brama północna, stanowiąca główny wjazd na teren klasztoru, była najsilniejszym elementem obwarowań, choć nie pozbawionym uproszczeń i braków. Jej dobudowana w XIV wieku przednia część występowała przed kurtyny obwarowań dwoma masywnymi murami o grubości 2,6 metra, pomiędzy którymi poprowadzono przejazd bramny, następnie przechodzący w jedno z XII-wiecznych przęseł. Brak było baszt flankujących przejazd, a zarazem otworów strzeleckich z bocznych komór straży. Co więcej zewnętrzną elewację nie przepruto żadnym otworem strzelczym, a jedynie na górnym piętrze wąskim oknem zwieńczonym trójliściem. Sam przejazd był przesklepiony, zaopatrzony w dwie mordownie, bronę w odległości 0,7 metra od fasady, oraz dwuskrzydłowe wrota. Pierwsze piętro budynku bramnego dostępne było poprzez ostrołuczny portal w wieżyczce z cylindryczną klatką schodową po stronie wschodniej. U góry schody otwierały się na mały przedsionek, tuż przed ścianą dzielącą piętro na dwa pomieszczenia. Mniejsze południowe oświetlało pojedyncze okno od południa i częściowo zablokowany na skutek przebudowy otwór zachodni. Większe północne, w którym znajdowały się otwory mordowni i gdzie obsługiwana była brona, oświetlane było natomiast wspomnianym oknem północnym oraz wschodnim. Oba były zamknięte trójliśćmi i posiadały boczne kamienne siedziska w głębokich wnękach. W ścianie wschodniej dodatkowo znajdował się kominek, a w grubości muru zachodniego przejście połączone z latryną z jednej strony i z zakręcającym korytarzykiem prowadzącym na chodnik obronny w kurtynie muru z drugiej. Wschodnia klatka schodowa zapewniała jeszcze możliwość wejścia na górną kondygnację bojową, pierwotnie chronioną krenelażem, przy czym sama wieżyczka schodowa przewyższała tą kondygnację osiągając formę niewielkiej strażniczo – ostrzegawczej platformy.
Romański kościół klasztorny w swej ostatecznej formie miał kształt budowli na planie krzyża łacińskiego. Składał się z jednonawowego, pięcioprzęsłowego korpusu, północnego i południowego ramienia transeptu, czworobocznej wieży na przecięciu naw i prostokątnego prezbiterium z przyległymi od północy i południa kaplicami. Z każdej strony mieściły się po dwie kaplice o różnej długości, tak że całość otrzymała w planie schodkowy układ. Pod koniec XII wieku północną ścianę korpusu przepruto arkadami, otwierającymi się na północną nawę boczną i opartymi na cylindrycznych w przekroju, masywnych kolumnach.
Nawa główna oświetlana była w ścianach wzdłużnych wysoko przeprutymi wąskimi, półkoliście zamkniętymi oknami (od południa musiały one znajdować się nad dachami krużganka). Podobne okna znajdowały się w ścianach szczytowych transeptu (trzema od południa i dwoma od północy), natomiast na wschodnią część prezbiterium z ołtarzem głównym słońce padało poprzez pojedyncze okna od północy i południa i triadę okien w ścianie wschodniej. Część tą, czyli ostatnie przęsło prezbiterium, wyróżniono sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast pozostałe dwa przęsła chóru przykryto kolebką z gurtami. Wszystkie elewacje prezbiterium na wysokości okiennych parapetów obiegał charakterystyczny ozdobny gzyms ząbkowy uformowany w jodełkę (chevron), zastosowany także częściowo w transepcie. Transept otwierał się półkolistymi, uskokowymi arkadami na boczne kaplice, powyżej których mieściło się pomieszczenie, dostępne prostym czworobocznym przejściem na wysokości piętra. Kaplice wewnętrzne łączyły się także z prezbiterium półkolistymi portalami w przęśle zachodnim oraz nietypowym ukośnym przejściem przeprutym przez północną ścianę. Bogato dekorowane elewacje prezbiterium i transeptu kontrastowały z surowszą nawą główną i północną. Wynikało to z podziału kościoła na wschodnią część przeznaczoną dla mnichów i zachodnią która pełniła funkcje parafialne. Obie te części rozdzielone były lektorium.
Do południowej strony korpusu kościoła przylegał wirydarz otoczony krużgankami i trójskrzydłową zabudową klasztorną z wszystkimi wymaganymi przez regułę pomieszczeniami: dormitorium, refektarzem i kapitularzem oraz zabudową gospodarczą. Ich dokładny układ nie jest znany, przypuszczać jednak można, iż zgodnie z zakonną regułą refektarz mieścił się w skrzydle południowym, kapitularz w przyziemiu skrzydła wschodniego, a dormitorium na jego piętrze. Skrzydło wschodnie leżało na wysokości południowego ramienia transeptu. Sądząc po układzie portali jego górne piętro mogło być połączone z kościołem za pomocą tzw. nocnych schodów z których korzystali bracia udający się z dormitorium na nocne i poranne modły, oraz za pomocą nadwieszonej na wschodniej elewacji skrzydła drewnianej galerii, czy też ganku, by można było przechodzić do kościoła bez potrzeby niepokojenia śpiących. W skrzydle zachodnim na pierwszym piętrze znajdowała się komnata przeora lub pomieszczenie dla gości klasztoru.
Stan obecny
Do chwili obecnej przetrwał kościół klasztorny, bez zniszczonego północnego ramienia transeptu wraz z jego kaplicami i zachodniego przęsła korpusu. Nawa północna korpusu co prawda istnieje, lecz jest ona efektem prac z XIX wieku. Budynki klasztornej klauzury nie zachowały się (skrzydło wschodnie) lub zostały drastycznie przebudowane (dawne skrzydło zachodnie i południowe), tracąc pierwotne cechy stylistyczne. Najciekawszym elementem są widoczne po zachodniej stronie kościoła klasztorne obwarowania, unikalne na terenie Walii, a nawet całej Wielkiej Brytanii. Zachował się spory fragment muru obronnego o długości około 330 metrów oraz trzy baszty i dwa budynki bramne, przy czym baszta południowo – wschodnia przebudowana została na gołębnik.
Kościół klasztorny jest znakomitym przykładem normańskiej architektury romańskiej. We wnętrzu jego wspaniałego prezbiterium zobaczyć można lektorium z XIV/XVI wieku oraz romańskie detale architektoniczne. Sam kościół udostępniony jest do zwiedzania, jednak pozostała zabudowa znajduje się w rękach prywatnych i jest zamieszkiwana. Oczywiście można obejrzeć z zewnątrz klasztorne fortyfikacje.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Glamorgan later castles, Royal commission on the ancient and historical monuments of Wales, Llandudno 2000.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.