Historia
Budowa zamku w Denbigh rozpoczęła się w 1282 roku, po zajęciu północnej Walii przez angielskiego króla Edwarda I Długonogiego. Warownia prawdopodobnie stanęła na miejscu wcześniejszej walijskiej budowli, zwanej w źródłach Dinbych. Powstała ona niewiele wcześniej, w 1277 roku, z inicjatywy Dafydda ap Gruffudda, brata Llywelyna ap Gruffudda, ostatniego księcia niepodległej części Walii. Dafydd początkowo opowiadał się po stronie Anglików przeciwko bratu, który pozbawił go przynależnych ziem, lecz w 1282 roku zbuntował się przeciwko Edwardowi I, wszczynając drugą wojnę o walijską niepodległość. Po zajęciu Dinbych, król utworzył w przemianowanym na Denbigh miejscu siedzibę nowego władztwa (ang. lordship) i nadał te ziemie Henremu de Lacy, earlowi Lincoln. Ten z pomocą Jamesa z St. George, głównego architekta i mistrza murarskiego króla Edwarda rozpoczął budowę nowego zamku.
Prace budowlane nad zamkiem nie zostały zakończone przed 1294 rokiem, kiedy to wybuchł walijski bunt pod dowództwem Madoga ap Llywelyna. Zamek został zajęty przez powstańców i odbity dopiero pod koniec roku. Budowę ponownie podjęto, choć prace przedłużały się, prawdopodobnie ze względu na śmierć najstarszego syna Henrego, który spadł do zamkowej studni. Sam Henry de Lacy zmarł w 1311 roku nie pozostawiając męskiego potomka, co spowodowało, że majątek przeszedł na jego córkę Alice, a następnie przez małżeństwo na Thomasa, earla Lancaster. Nowy pan zamku został przez Edwarda II oskarżony o zdradę i stracony w 1322 roku, w zemście za udział w upadku ulubieńca królewskiego, Piersa Gavestona. Denbigh zostało przejęte przez domenę królewską i przyznane nowemu faworytowi króla, Hughowi Despenser. Nieudolne rządy Edwarda, otoczonego przez nielubianą rodzinę Despenserów, zostały obalone w 1326 roku przez Rogera Mortimera i królową Izabelę. Mortimer przejął kontrolę nad Denbigh, chociaż sam został obalony w 1330 roku przez Edwarda III. Odtąd zamek znajdował się w posiadaniu Williama Montagu, earla Salisbury, jednego z kluczowych zwolenników nowego króla, pod zarządem którego prowadzono prace nad rozbudową zamku i miejskich murów obronnych. Ostatecznie jednak Edward III pojednał się z rodziną Mortimerów, a Denbigh zostało im przywrócone w 1355 roku.
W 1400 roku w Walii wybuchł bunt Owaina Glyndŵra przeciwko angielskiemu panowaniu. Jako że ówczesny właściciel zamku Edmund Mortimer miał zaledwie osiem lat, król Henryk IV na dowódcę Denbigh wyznaczył Henrego Percy’ego Hotspura. Pomimo izolacji, miasto i zamek pozostały w rękach królewskich przez kolejne dwa i pół roku. W 1403 roku Hotspur zaczął konspirować z Walijczykami Glyndŵra, dlatego było dla nich silnym ciosem, gdy jeszcze w tym samym roku został pokonany i zginął w bitwie pod Shrewsbury. Nie pozostawiono informacji o losach zamku w dalszych latach powstania, lecz najpewniej nie został on zdobyty i pozostawał w rękach Mortimerów. Bunt został zdławiony w 1407 roku, a Edmund nadal utrzymywał zamek do bezdzietnej śmierci w 1425 roku, kiedy to własność przeszła na Ryszarda, księcia Yorku.
Podczas wojny dwóch róż rodzina Mortimerów wspierała sprawę Yorków. W związku z tym w 1457 roku król Henryk VI Lancaster mianował na gubernatora Denbigh swego przyrodniego brata Jaspera Tudora, earla Pembroke. Mortimerowie odmówili oddania zamku, jednak po przegranej bitwie pod Ludlow, musieli w 1460 roku wycofać się z Denbigh. Rok później koło fortuny obróciło się i po bitwie pod Towton to Jasper musiał porzucić zamek. Próbował on ponownie przejąć warownię w 1468 roku, ale nie udało mu się tego dokonać, zamiast tego spaleniu uległo miasto. Od tamtego momentu zostało ono w większości opuszczone przez mieszkańców, którzy przenieśli się poza obwód murów u podnóża wzgórza. W dużej części wyludnione, zaczęło wówczas służyć za rozległe podzamcze, z nielicznymi zabudowaniami stanowiącymi gospodarcze zaplecze zamku.
W czasach Tudorów zamek był w dużej mierze zaniedbany, bowiem nowa dynastia niechętnie wydawała pieniądze na średniowieczne fortyfikacje wątpliwej wagi, w dobie rozwoju broni palnej posiadające coraz mniejsze znaczenie. Zamek nie został całkowicie porzucony tylko dlatego, iż w 1536 roku z Denbigh uczyniono stolicę hrabstwa, a przez to na zamku funkcjonował sąd, więzienie i pomieszczenia dla sędziów. Aby zaoszczędzić fundusze, Elżbieta I w 1563 roku oddała Denbigh swojemu faworytowi, Robertowi Dudleyowi, późniejszemu earlowi Leicester. Dokonał on drobnych napraw zamku i zbudował w mieście nowy kościół.
W 1642 roku, na początku angielskiej wojny domowej, podupadły zamek znajdował się w bardzo złym stanie. Rojalistyczny pułkownik William Salesbury postanowił go wzmocnić i obsadził na własny koszt garnizonem 500 żołnierzy. W 1645 roku, po przegranej króla Karola w bitwach pod Naseby i Rowton Heath, monarcha wycofał się na krótko do Denbigh. Nie było go już, gdy w kwietniu 1646 roku zamek został oblężony przez armię parlamentarną pod dowództwem sir Thomasa Myttona. Pułkownik Salesbury wytrzymał 6 miesięczne oblężenie, lecz z powodu braku zapasów i groźby głodu, w październiku poddał się na honorowych warunkach. Po zdobyciu zamku parlament zainstalował w nim niewielki garnizon pod dowództwem pułkownika George’a Twistletona, nowego gubernatora. Warownia była używana wówczas do przetrzymywania więźniów politycznych, w tym Davida Pennanta, szeryfa z hrabstwa Flintshire. Aby uratować więźniów z zamku, w 1648 roku doszło do nieudanej próby włamania rojalistów.
W 1659 roku sir George Booth wzniecił powstanie rojalistów i prezbiterian przeciwko rządowi. Grupa żołnierzy rojalistycznych zdobyła zamek i wzięła do niewoli garnizon. Po paru tygodniach, po klęsce Bootha w bitwie pod Winnington Bridge, rebelianci poddali się, a rząd odzyskał Denbigh. Generał George Monck nakazał następnie, aby został on rozebrany i nie mógł służyć celom militarnym. W ciągu kolejnego stulecia budowla popadała w coraz większą ruinę, stopniowo rozbierana w celu uzyskania darmowego materiału budowlanego. Pierwsze prace zabezpieczające i naprawcze podjęto pod koniec XIX wieku.
Architektura
Zamek został założony na naturalnym, łatwym do obrony wzgórzu, o skalistym zboczu nad doliną Clywd. Połączony był z miejskimi murami obronnymi, których stanowił południowy narożnik. Zbudowany został na planie wieloboku, wydłużonego na linii północ – południe, tworzącego wewnętrzny dziedziniec o wymiarach około 107 x 79 metrów. Całość obwodu składała się z pojedynczego muru obronnego zwieńczonego chodnikiem obronnym i osłanianego przedpiersiem z krenelażem, oraz wzmocnionego licznymi basztami. Obwarowania po stronie zachodniej i południowej, wzniesione wcześniej, w początkowej fazie fortyfikowania miasta miały proste, krótkie kurtyny murów o grubości około 1,6 metra, połączone z półokrągłymi basztami o średnicy około 9,8 metra, podczas gdy późniejsze, grubsze (około 4 metry szerokości) mury po stronie wschodniej i północnej wyróżniały się połączeniem z bardziej rozbudowanymi, większymi basztami wielobocznymi. Z tego powodu na najbardziej zagrożonej stronie południowej i zachodniej, które nie były osłaniane przez obwarowania miejskie, na przełomie XIII i XIV wieku wzniesiono drugi, niższy, zewnętrzny mur. Międzymurze jakie się wydzieliło pomiędzy oboma pasami fortyfikacji miało formę obronnego tarasu, który uniemożliwiał podkopanie baszt i najcieńszych odcinków głównego muru obronnego. Dodatkowo poprzedzielane było poprzecznymi murami by porozdzielać ewentualnych napastników i uniemożliwić dostarczanie im pomocy.
Głównym elementem zamku był potężny zespół bramny zwany Wielką Bramą, usytuowany w najwyższym miejscu wzgórza. Wzniesiony został po stronie północnej, a więc skierowany był w stronę miasta. Składał się z nietypowego układu trzech wielobocznych baszt ułożonych w formę trójkąta, z których dwie zewnętrzne miały średnicę około 12 metrów. Pomiędzy nimi przeprowadzono przejazd, poprzedzony od strony miasta krótkim przedbramiem. Bramę zbudowano za pomocą ozdobnych pasów muru w różnych kolorach, które zapewne miały symbolizować królewski autorytet Edwarda I. Nad głównym wejściem wystawiono posąg, prawdopodobnie Edwarda II. Całość była broniona suchą, szeroką na 9,1 metra fosą, mostem zwodzonym umieszczonym we wspomnianym przedbramiu, otwieranymi do zewnątrz wrotami, dwoma bronami oraz otworami strzeleckimi, w tym dwoma przeprutymi w suficie przejazdu. Po przebyciu tych zabezpieczeń osiągało się centralne pomieszczenie otoczone przez trzy baszty. Posiadało ono kamienne sklepienie żebrowe, ponad którym znajdował się magazyn i kolejna, jeszcze wyżej położona izba. Z centralnej sali ukośnie skierowany przejazd na dziedziniec zabezpieczała trzecia już brona i zamykane na drewnianą zasuwę wrota. Mechanizm obsługujący brony znajdował się w izbach na piętrze, które służyły także za łącznik pomiędzy trzeba basztami.
Północno – zachodnia baszta bramna zwana była Więzienną. Prowadził do niej długi ukośny korytarz z umieszczonego przy dziedzińcu wejścia. Na poziomie przyziemia posiadała ona dwie małe komory z otworami strzeleckimi, główną ośmioboczną izbę oraz na lewo od wejścia latrynę z pięcioma kanałami na nieczystości. Poniżej głównej izby umieszczono głęboki, sklepiony loch, który posiadał jedynie pojedynczy otwór wentylacyjny i dostęp przez górny właz. Pozostałe baszty bramne miały podobny układ. Baszta południowa zwana Badnes, której nazwa pochodziła od imienia konstabla, mieściła piwnicę i trzy kondygnacje, przy czym wyposażone w latrynę i kominek przyziemie pełniło funkcje mieszkalne. Trzecia baszta (ang. Porter’s Lodge Tower) nie była podpiwniczona. Piętra baszt dostępne były za pomocą kręconej kamiennej klatki schodowej w południowo – zachodniej części zespołu bramnego, osiągalnej od strony dziedzińca zamku i zamykanej dwoma drzwiami. System połączeń i przejść zapewniał szybki dostęp do mechanizmu obsługi bron, wewnętrznych stanowisk obronnych oraz osiągnięcie osłanianej krenelażem galerii na górze bramy. Korytarz w grubości muru kurtynowego zapewniał również połączenie z najbliższą basztą Kuchenną. Pamiętano o codziennym funkcjonowaniu załogi zamkowej, bowiem każda z baszt zaopatrzona była w latryny. Oświetlenie i wentylację zapewniano przede wszystkim wąskimi otworami szczelinowymi, ale na piętrach znajdowały się ponadto większe okna ostrołuczne.
Na wschód od Wielkiej Bramy znajdowała się kaplica królowej o wymiarach 6,4 x 4,6 metra oraz studnia o 15 metrach głębokości. Tuż obok nich, przy wewnętrznej stronie muru, wzniesiono prostokątny budynek wielkiej auli (ang. great hall) o wymiarach 9 x 22 metry. Służył on do organizowania uroczystości, ważnych spotkań, uczt lub przyjmowania znacznych gości. Wejście do niego prowadziło przez przedsionek od strony dziedzińca. Drugi przedsionek skierowany był w stronę prywatnych komnat w baszcie Białej Komnaty, natomiast od strony baszty Wielkiej Kuchennej znajdowały się spiżarnie, oddzielone od głównej części auli ściankami działowymi.
Północno – wschodniego i wschodniego odcinka zamku broniła sześcioboczna baszta Wielka Kuchenna (ang. Great Kitchen Tower) o średnicy około 15 metrów i wieloboczna baszta Białej Komnaty (ang. White Chamber Tower). Baszta Wielka Kuchenna posiadała trzy kondygnacje, a głównym elementem jej wyposażenia były dwa, wielkie, szerokie na prawie 5 metrów kominki, ustawione przy północnej i południowej ścianie przyziemia. Wyższe piętra dostępne były bezpośrednio z dziedzińca za pomocą schodów. Z poziomu drugiego piętra korytarz w grubości muru łączył basztę z bramą Wielką i basztą Białej Komnaty. Ta ostatnia także posiadała trzy kondygnacje oraz piwnicę dostępną po schodach z poziomu dziedzińca, oświetlaną przez dwa małe okna po bokach wejścia. Górne piętra, dostępne przez kręconą klatkę schodową w południowo – zachodnim narożniku, mogły pełnić funkcje mieszkalne, jako iż były dobrze oświetlane słonecznymi promieniami oraz zaopatrzone w latryny i kominki.
Tuż przy baszcie Białej Komnaty umieszczono mniejszą basztę Domu Dzbanów (ang. Pitcher House Tower), prawdopodobnie używaną do przechowywania wody w miesiącach letnich, oraz prostokątny budynek Zielonych Komnat, zwany tak ze względu na kolor jego kamieniarki. Powstały w połowie XIV wieku, budynek miał piwnice zaprojektowane specjalnie do przechowywania mięsa i wina, o czym świadczyłyby kamienne ławy oraz głębokie nisze z wydrążonymi kanałami i odpływami. Były to dwie sklepione komory o różnej wielkości, dobrze oświetlone i dostępne osobno schodami z poziomu dziedzińca. Ich sklepienia oparto na rzeźbionych wspornikach m.in. głowy dziewicy, lwa czy diabła. Górne kondygnacje pierwotnie zawierały komnaty mieszkalne, zaopatrzone w duży kominek wycięty w murze obwodowym. Na poziomie piętra były one połączone z budynkiem wielkiej auli, za pomocą drewnianego ganku opartego na masywnej przyporze. Pomiędzy Zielonymi Komnatami i basztą Białej Komnaty umieszczono małą furtę umożliwiającą wyjście do miasta. Nieco dalej na południe styk muru miejskiego z kurtyną zamku zamknięto poprzeczną, krótką ścianą, by zabezpieczyć obszar podmywany przez odpady z kanałów wychodzących z Zielonych Komnat. W późniejszym okresie tą trójkątną, odgrodzoną przestrzeń sklepiono, a uzyskana w ten sposób górna platforma mogła pełnić funkcje obronne. Wejście na nią prowadziło przez kręcone schody w południowo – wschodnim narożniku Zielonych Komnat.
Południową stronę zamku zamykała trójkondygnacyjna, podpiwniczona baszta na rzucie półokręgu (ang. Postern Tower), flankująca znajdującą się obok tylną bramę Górną i miejski mur obronny. Wyjście prowadziło przez most zwodzony, dalej po brukowanej rampie, zakręcało przed basztą Boczną i ponownie skręcając dochodziło do budynku bramy Dolnej. Ten ostatni poprzedzony został w okresie późnego średniowiecza niewielkim przedbramiem, flankowanego przez małą basztę podkowiastą zewnętrznego muru obronnego i większą basztę Skarbca (ang. Treasure House Tower) umieszczoną w głównym murze obronnym. Pierwotnie z powodu dużego spadku terenu przejazd bramny posiadał schody dla pieszych po lewej stronie i pochyłą ale wyrównaną rampę po prawej dla koni. Dodatkowo po koronie muru szyi bramnej biegł chodnik dla obrońców, a przed basztą Boczną dodano pogrubienie mieszczące obronną galerię. Brama Dolna była piętrowa, z obsługą brony i mostu zwodzonego na górnej kondygnacji. We wschodnim narożniku znajdowała się latryna z odpływem skierowanym na zewnątrz zamku.
Baszta Skarbca posiadała podobny wygląd do Bocznej. Dostęp do jej dwóch górnych kondygnacji o półkolistych wnętrzach pierwotnie możliwy był jedynie z chodników na murach obwodowych, lecz pod koniec XIII wieku by ułatwić wejście dostawiono również schody do wewnętrznej elewacji baszty po stronie dziedzińca. Po wewnętrznej stronie muru południowo – zachodniego narożnika zamku, pierwotnie znajdowały się również stajnie, kuźnia kowalska i magazyny.
Zachodni fragment obwarowań zamku wzmacniała półokrągła baszta Przy Skarbcu (ang. Tower Next Treasure House), półokrągła baszta Biskupia (ang. Bishop’s Tower) oraz potężna oktagonalna baszta Czerwona z pierwszej połowy XIV wieku, nazwana tak ze względu na użyty do jej budowy czerwony piaskowiec. Łączyła się ona murem oraz chodnikami obronnymi z miejskimi fortyfikacjami, a następnie z bramą miejską oraz z północną bramą zamku. Schody prowadziły z dziedzińca do jej piwnicy, obok klatka schodowa wiodła do dwóch górnych pięter, a trzecie wejście poprzez długi korytarz w grubości muru osiągało mur i bramę miejską. Od strony dziedzińca do muru przy baszcie Czerwonej dostawiony był niezachowany budynek, przypuszczalnie sąd lub zbrojownia.
Przy baszcie Biskupiej funkcjonowała boczna furta umożliwiająca wyjście poza teren zamku. Łączyła się ona poprzez ganek przy zewnętrznym murze obronnym i przez murowaną kładkę z piętrem baszty. Samą furtę zabezpieczało wąskie przejście ze schodami zakończonymi broną i umieszczonymi pod skosem drzwiami. Każdy z dwóch krótkich odcinków przejścia mógł być ostrzeliwany z umiejscowionych w suficie otworów, tak zwanych mordowni.
Stan obecny
Zamek przetrwał w postaci czytelnej trwałej ruiny. Jego najbardziej charakterystycznym elementem jest zespół bramy północnej, czyli wspaniała Wielka Brama, najbardziej rozwinięta budowla bramna architektury anglo-normańskiej czasów Edwarda I. Częściowo zachowały się także baszta Kuchenna, Białej Komnaty i baszta Przy Skarbcu wraz z murem obronnym na dużej części obwodu. Na dziedzińcu wyróżniają się relikty budynku Zielonych Komnat. Zamek znajduje się pod opieką rządowej agendy Cadw, która udostępnia go do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Butler L., Denbigh Castle, Cardiff 2007.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of North Wales, Malvern 1997.
Taylor A. J., The Welsh castles of Edward I, London 1986.