Historia
Pierwsza świątynia w Cilcain być może powstała już w okresie wczesnego średniowiecza, na co wskazywałby okrągły, czy też owalny plan przykościelnego cmentarza. Po raz pierwszy kościół odnotowany został w źródłach pisanych dopiero w 1254 roku („Kilkeyn”) i następnie w papieskim rejestrze podatkowym z 1291 roku („Kylleyn”). Wówczas murowana budowla stała już od przynajmniej stu lat, czyli od czasów anglo-normańskiego podboju wschodniej części Walii.
W XV wieku kościół uległ gruntownej przebudowie późnogotyckiej i znacznemu powiększeniu, za sprawą przedłużenia pierwotnej nawy i dostawienia drugiej nawy południowej. Jakiś czas później, zapewne w XVI stuleciu, dobudowano wieżę i umieszczono wewnątrz nową więźbę dachową, według tradycji przeniesioną ze skasowanego cysterskiego opactwa Basingwerk.
W 1532 roku na skutek pożaru zniszczona miała zostać nawa północna kościoła, odbudowana dopiero w 1746 roku. Kilkanaście lat wcześniej dobudowano kruchtę, zaś w 1845 roku i następnie w latach 1888-1889 przeprowadzono gruntowny wiktoriański remont zabytku. Prace naprawcze nad dachami prowadzono także w okresie 1935-1937.
Architektura
Kościół św. Marii zbudowany został na lekko opadającym terenie wschodnich zboczy Moel Famau, będących skrajną częścią pasma wzgórz Clwydian. Jedynie na południe od osady Cilcain teren gwałtownie obniżał się do doliny rzeki Nant Gain, łączącej się na wschodzie z rzeką Alyn. Na północy i wschodzie pola i łąki, pomimo że pokryte pagórkami i obniżające się ku wschodowi, pozbawione były większych różnic w poziomach wysokości, a także większych cieków wodnych.
U schyłku średniowiecza kościół uzyskał formę budowli dwunawowej na planie zbliżonym do prostokąta. Składał się z szerszej i minimalnie dłuższej nawy głównej, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, oraz węższej, a także nieco niższej nawy północnej. Każda z naw przykryta została osobnym dachem dwuspadowym, na wschodzie zakończonym trójkątnym szczytem, co było rozwiązaniem bardzo często stosowanym w północnej części Walii. Po zachodniej stronie nawy północnej w XVI wieku dobudowana została smukła czworoboczna wieża. Do budowy wykorzystano nieopracowany szary kamień osadowy oraz brązowy i czerwonawy ciosany piaskowiec, używany do wzmacniania narożników i utworzenia detalu architektonicznego.
Wnętrze korpusu kościoła rozdzielone zostało na nawy ostrołucznymi arkadami z profilowaniem charakterystycznym jeszcze dla XIV wieku. We wschodniej części osadzono je na ośmiobocznych filarach z płaskimi kapitelami. Spośród arkad odmienną formę otrzymała zachodnia, prawdopodobnie wybita w trakcie przebudowy w murze pierwotnego kościoła z XII/XIII wieku. Jako jedyna otrzymała ona profilowanie z mniejszą ilością uskoków i ostrołuk archiwolty lekko spłaszczy, kształt przynależny do późnośredniowiecznej stylistyki angielskiego gotyku wertykalnego. Jako jedyna została też sadzona na prosto fazowanych impostach. Pozostałe arkady zostały obustronnie potrójnie sfazowane, a dodatkowo ujęte zagiętym ostrołucznie wokół archiwolt gzymsem.
Szeroką przestrzeń nawy głównej (południowej) przykryto w XV wieku otwartą więźbą dachową, utworzoną naprzemiennie z łukowo usztywnionych jętek i krokwi opartych na rzeźbionych maszkaronami drewnianych wspornikach (ang. arch braced truss) oraz na drewnianych podporach i kamiennych konsolach, mocowanych do krótkich poziomych belek (ang. hammerbeam roof), do których zamontowano rzeźby aniołów niosących tarcze herbowe. Ponadto nad koroną wzdłużnych ścian osadzono rzędy prostokątnych drewnianych paneli z maswerkową dekoracją, a kolejne maswerkowe motywy wyrzeżbiono w przestrzeniach między jętkami i krokwiami. Wysokiej klasy więźbę wykonał wyspecjalizowany warsztat, co w porównaniu z resztą konstrukcji kościoła skłoniło do przypuszczeń o jej przeniesieniu z innej budowli (np. z opactwa Basingwerk), tym bardziej że wschodnią część kościoła przykryto już zwykłą drewnianą kolebką.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół uznawany jest za jedną z cenniejszych budowli sakralnych północnej Walii, choć od strony zewnętrznej nie przedstawia się zbyt imponująco. Zapewne wpływa na to dość prosty układ budowli oraz znacznie przebudowana w okresie nowożytnym wieża, która została podwyższona, zwieńczona przedpiersiem utworzonym w całkowicie innym materiale budowlanym i zaopatrzona w wysokie przypory. Na tle średniowiecznych murów odróżnia się również nowożytna kruchta południowa oraz wymienione w XVIII wieku okna północne (południowe i wschodnie jedynie odnowiono w XIX stuleciu). Prawdziwy skarb kościoła znajduje się w jego wnętrzu, ponad nawą południową, gdzie podziwiać można wysokiej jakości dekorowaną rzeźbami więźbę dachową z XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hubbard E., Clwyd (Denbighshire and Flintshire), Frome-London 1986.
Martin C.H., Silvester R.J., Watson S.E., Historic settlements in Flintshire, Welshpool 2012.
Salter M., The old parish churches of North Wales, Malvern 1993.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, II County of Flint, London 1912.