Historia
Budowę kościoła we wsi Castlemartin rozpoczęto pod koniec XII wieku lub na początku XIII stulecia, prawdopodobnie na miejscu dużo starszego założenia wczesnochrześcijańskiego. W źródłach pisanych po raz pierwszy odnotowany został w 1291 roku w Taxatio Ecclesiastica, czyli wykazie majątku angielskich, walijskich i irlandzkich parafii, utworzonym na polecenie papieża Mikołaja IV, w celu poboru podatku od całego majątku kościelnego z tamtych ziem, który miał być przeznaczony na opłacenie kosztów wyprawy do Ziemi Świętej.
Kościół pełnił funkcje parafialne, należąc początkowo do dziekanatu Pembroke. W 1291 roku przekazany został klasztorowi św. Mikołaja w Monkton, a w 1461 roku opactwu St Albans w hrabstwie Hertfordshire, po którego kasacji w XVI wieku stał się własnością królewską. Rozbudowywany był stopniowo przez prawie cały okres średniowiecza, choć ciężko jest dokładnie ustalić które elementy powstały w XIV, XV, czy XVI stuleciu.
Gruntowną nowożytną renowację kościoła przeprowadzono na początku XIX wieku, a następnie w 1858 roku pod nadzorem architekta Davida Brandona. Wymieniono wówczas dachy i więźbę dachową, tynki oraz całe wyposażenie. Zbudowana została także zakrystia po północnej stronie prezbiterium.
Architektura
W XIV wieku kościół składał się z mocno wydłużonego korpusu, wzniesionego na planie prostokąta o wymiarach około 15,7 x 5,2 metra, krótszego, czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej, wielkości 10,4 x 5,8 metrów, nawy północnej o długości równej nawie głównej (choć mogła ona powstać dopiero w XV wieku) i wieży o wymiarach 4,3 x 3,3 metra, nietypowo usytuowanej po stronie południowej, przy wschodniej części nawy. Datacja wieży nie jest pewna, mogła ona powstać w późniejszym okresie średniowiecza, przy czym jej podstawa pierwotnie mogła stanowić południowe ramię krótkiego transeptu, który niegdyś odchodził także od wschodniej części nawy północnej. Całość kościoła zbudowano w częściowo sztucznym zagłębieniu terenu, którego stoki opadały tuż przy prezbiterium.
W XV wieku przed południowym wejściem do nawy głównej umieszczona została dwukondygnacyjna kruchta. Być może także wówczas wzniesiono po wschodniej stronie wieży małą kaplicę oraz kolejną kaplicę po stronie północnej. W okresie późnego średniowiecza podwyższeniu uległa wieża, która początkowa przykryta była dachem opartym na dwóch szczytach, a po podwyższeniu została zwieńczona przedpiersiem osadzonym na wystających z lica ścian wspornikach. Wszystkie jej kondygnacje zostały podsklepione, zaś komunikację pomiędzy nimi zapewniały schody osadzone w grubości wschodniego muru. Jedną z ostatnich zmian późnośredniowiecznych było połączenie nawy północnej z prezbiterium ukośnym przejściem, przykrytym osobnym, jednospadowym dachem.
Wnętrze nawy głównej otwarto na nawę północną czterema ostrołucznymi arkadami o pojedynczych uskokach z obu stron, osadzonymi na masywnych filarach ze ściętymi narożnikami i z półwałkami na przedłużeniu arkad opadającymi do posadzki. Dwa kolejne filary o kolistym przekroju umieszczono na wysokości prezbiterium i ukośnego przejścia z nawy północnej. O ile same arkady miały tam podobną formę do tych w nawie, to osadzono je na konsolach z rzeźbionymi w kamieniu maskami. Otrzymały one wygląd zbliżony do masek pośmiertnych, z zamkniętymi oczami i skurczonymi nosami oraz wargami. Wnętrze korpusu i prezbiterium przykryto otwartą więźbą dachową, przy czym w nawie głównej oparto ją na kamiennych wspornikach Obie te części połączono dość niską i wąską arkadą, podobna arkada otwarta też została na przyziemie wieży.
Stan obecny
Kościół jest dziś zbiorem elementów z różnych epok. Niestety nie przetrwały do czasów współczesnych dwie średniowieczne kaplice po południowej i północnej stronie prezbiterium (widoczne są po nich ślady arkad na elewacjach zewnętrznych) oraz północne ramię transeptu. Dodatkiem nowożytnym jest natomiast zakrystia usytuowana po stronie północnej prezbiterium, wymieniona została także w XIX wieku zdecydowana większość okien, a kruchta obniżona. Pomimo tego kościół uzyskał najwyższy (a więc najcenniejszy) stopień w klasyfikacji walijskich zabytków architektury, zawdzięczając to między innymi wczesnośredniowiecznym korzeniom i wyjątkowo rozbudowanemu jak na wiejskie świątynie układowi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.
Strona internetowa coflein.gov.uk, St Michael And All Angels’ Church, Castlemartin.