Historia
Budowę kościoła we wsi Castlemartin rozpoczęto pod koniec XII wieku lub na początku XIII stulecia, prawdopodobnie na miejscu dużo starszego założenia wczesnochrześcijańskiego. W źródłach pisanych po raz pierwszy odnotowany został w 1291 roku w Taxatio Ecclesiastica, czyli w wykazie majątku angielskich, walijskich i irlandzkich parafii, utworzonym na polecenie papieża Mikołaja IV, w celu poboru podatku od całego majątku kościelnego, z którego dziesiąta część miała być przeznaczona na opłacenie kosztów wyprawy króla Edwarda I Długonogiego do Ziemi Świętej. Kościół w Castlemartin („Castro Martini”) wyceniony został wówczas na bardzo wysoką kwotę 26 funtów, 13 szylingów i 4 pensów rocznego dochodu.
Kościół pełnił funkcje parafialne, należąc początkowo do dekanatu Pembroke w ramach biskupstwa St Davids. Prawo patronatu pełnili nad nim earlowie Pembroke, do czasu przekazania w 1299 roku klasztorowi św. Mikołaja w Monkton. W 1461 roku parafia w Castlemartin podarowana została opactwu St Albans w hrabstwie Hertfordshire, po którego kasacji w XVI wieku stała się własnością królewską. Do tego czasu kościół został znacznie rozbudowany, wpierw w XIV wieku o transept i boczne kaplice, a następnie w XV stuleciu o kruchtę i północną nawę. Zbudowana została także wieża, którą na początku XVI wieku podwyższono.
We wczesnych latach XVIII stulecia prawo patronatu nad kościołem uzyskała rodzina Campbellów ze Stackpole, późniejszych earlów Cawdor. Przywilej ten posiadali wciąż w latach 20-tych i 30-tych XIX stulecia, gdy przeprowadzono kilkuletnie prace naprawcze. Gruntowną nowożytną renowację kościoła o bliżej nieznanym zakresie prac przeprowadzono w 1858 roku. Prawdopodobnie wymieniono wówczas dachy, więźbę dachową, większość obramień okiennych, posadzki oraz tynki. Zbudowana została także zakrystia po północnej stronie prezbiterium. Kolejne, mniejsze prace naprawcze przy wieży miały miejsce w latach 70-tych XIX wieku.
Architektura
W XIV wieku kościół składał się z mocno wydłużonej nawy, wzniesionej na planie prostokąta o wymiarach około 15,7 x 5,2 metra, krótszego prezbiterium po stronie wschodniej, utworzonego na rzucie czworoboku wielkości 10,4 x 5,8 metrów, krótkiego transeptu z ramionami po północnej i południowej stronie nawy oraz kaplic po północnej i południowej stronie prezbiterium. Nawa i ewentualnie prezbiterium były najstarszymi częściami założenia, powstałymi jeszcze w XIII wieku, natomiast pozostałe elementy dobudowywano stopniowo w XIV stuleciu, przy czym kaplica północna została dość szybko rozebrana, w celu połączenia ukośnym przejściem północnego ramienia transeptu z prezbiterium. Całość kościoła zbudowano w częściowo sztucznym zagłębieniu terenu, którego stoki opadały tuż przy prezbiterium.
W XV wieku do nawy głównej dobudowana została boczna nawa północna, mająca zbliżoną szerokość i taką samą długość, przy czym tą ostatnią osiągnięto ze względu na wchłonięcie starszego ramienia transeptu. Wnętrze nawy głównej otwarto na nawę północną czterema ostrołucznymi arkadami o pojedynczych uskokach z obu stron. Arkady osadzono na filarach z mocno ściętymi narożnikami i z półkolistymi, opadającymi do posadzki służkami podtrzymującymi zewnętrzne łuki arkad. Kolejne ostrołuczne i uskokowe arkady znajdowały się już od XIV wieku na wysokości prezbiterium, gdzie początkowo łączyły się z sąsiednimi kaplicami. Północna z nich następnie otwierała się na ukośne przejścia z nawy północnej, a konkretnie z przęsła które początkowo było północnym ramieniem transeptu. O ile same arkady miały tam podobną formę do tych w nawie, to osadzono je na smuklejszych filarach o kolistym przekroju oraz na konsolach z rzeźbionymi w kamieniu maskami. Konsole te otrzymały wygląd zbliżony do masek pośmiertnych, z zamkniętymi oczami i skurczonymi nosami oraz wargami.
Prawdopodobnie w XV wieku nad południowym ramieniem transeptu nadbudowano czworoboczną wieżę o wymiarach 4,3 x 3,3 metra. Nie została ona wyposażona w typową dla walijskich kościołów parafialnych ryzalitową wieżyczkę komunikacyjną, lecz wejście na piętro możliwe było jedynie poprzez schody w grubości południowego muru nawy. Portal do klatki schodowej zablokowano już w XV wieku, po dostawieniu do nawy od południa dwukondygnacyjnej kruchty. Wejście na piętro kruchty wiodło przez schody w grubości jej muru, z którymi to schodami połączono wejście na piętro wieży. Początkowo wieża przykryta była dachem dwuspadowym, usuniętym na początku XVI wieku, gdy dobudowano jeszcze jedną kondygnację, zwieńczoną przedpiersiem osadzonym na wystających z lica ścian wspornikach.
Wnętrze nawy głównej i prezbiterium przykryto otwartą więźbą dachową, przy czym w nawie głównej oparto ją na kamiennych wspornikach Obie te części połączono dość wąską arkadą tęczy, prawdopodobnie o ostrołucznej archiwolcie. Arkada z nieco spłaszczonym ostrołukiem otwarta została na przyziemie wieży, czyli na pierwotne południowe ramię transeptu. Ponadto przyziemie wieży połączono z kaplicą południową, za pomocą arkady o tak mocno obniżonym kluczu, że archiwolta uzyskała prawie dwuspadowe zamknięcie. Choć arkady te różniły się formą, to obie powstały w XIV wieku. W tym samym stuleciu transept został przykryty sklepieniem kolebkowym, ale nad północnym ramieniem zostało ono rozebrane w chwili dostawienia w XV wieku nawy bocznej. Kolebką o ostrołucznym przekroju przykryte zostało także ukośne przejście z transeptu do prezbiterium oraz południowa kruchta.
Stan obecny
Kościół pomimo częściowych przekształceń w okresie nowożytnym, jest dziś uznawany za jedną z najcenniejszych budowli sakralnych w regionie. Uzyskał najwyższy, a więc najcenniejszy stopień w klasyfikacji walijskich zabytków architektury, co zawdzięcza między innymi wczesnośredniowiecznym korzeniom i wyjątkowo rozbudowanemu jak na wiejskie świątynie układowi przestrzennemu. Niestety nie przetrwały do czasów współczesnych dwie średniowieczne kaplice po południowej i północnej stronie prezbiterium. Dodatkiem nowożytnym jest w całości zakrystia, usytuowana po północnej stronie prezbiterium. Wymieniona została także w XIX wieku zdecydowana większość okien i portali. Z XV wieku pochodzą cenne arkady międzynawowe. Przetrwała także XIV-wieczne arkada południowa transeptu, dwie zamurowane arkady kaplic przy prezbiterium oraz arkada w ukośnym przejściu. Na wschód od kościoła znajdują się ruiny średniowiecznej wikarówki, wkomponowanej w nowożytne zabudowania gospodarcze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 1/1911.
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.