Historia
Pierwsze pisemne informacje o kościele parafialnym w Carmarthen pojawiły się w pierwszej ćwierci XII wieku, kiedy to został przekazany przez króla Henryka I angielskiemu opactwu w Battle, a następnie w 1125 roku podarowany augustiańskiemu klasztorowi św. Jana w Carmarthen. W 1291 roku kościół św. Piotra ujęty został w kościelnym wykazie podatkowym Taxatio Ecclesiastica, w którym jego roczny dochód oszacowano na niedużą wówczas sumę 9 funtów, 6 szylingów i 8 pensów. Z tego dziesiąta część miała zostać przekazana królowi Edwardowi I Długonogiemu, w ramach papieskiego wsparcia przygotowań do krucjaty.
Pierwotny romański kościół został został zastąpiony nowym w XIII lub XIV wieku, a następnie znacznie rozbudowany pod koniec XV i na początku XVI stulecia. W okresie XVI-wiecznej reformacji i kasaty większości klasztorów, został wyceniony na 6 funtów, 13 szylingów i 4 pensy. Po zamknięciu klasztoru św. Jana stał się własnością angielskiej Korony, wraz z podległymi filiami w Llangain, Llanllwch i Newchurch. Pomimo relatywnie niedużych dochodów, był okazałą budowlą, co najmniej od XVI wieku wykorzystywaną także do przeprowadzania sądów konsystorza kanclerza diecezji St Davids. W kościele św. Piotra między innymi sądzony był w 1555 roku biskup Robert Ferrar; oskarżony o herezję, a następnie spalony na placu rynkowym.
W XVII stuleciu przy kościele prowadzono jedynie pomniejsze prace remontowo – budowlane, takie jak wyłożenie posadzek kamiennymi płytami w 1637 roku. Kościół wciąż znajdował się pod patronatem królewskim, gdy w 1712 roku naprawiono transept, w 1751 roku przystawiono zakrystię, odnowiono zadaszenie po 1749 roku i przebudowano w 1770 roku krenelaż na wieży. W latach 70-tych XVIII wieku przekształcono też dużą część okien. W 1816 roku kościół został objęty patronatem St David’s College w Lampeter, aż we wczesnych latach XX wieku przeszedł pod zarząd biskupa St Davids. W międzyczasie w 1855 roku przeprowadzono jego gruntowną wiktoriańską renowację, kontynuowaną w latach 60-tych i 70-tych XIX wieku.
Architektura
Kościół św. Piotra zbudowany został na terenie podupadłego rzymskiego miasta, w pobliżu jego obwarowań i zachodniej bramy, w XII-XIII wieku zapewne już mocno zrujnowanych. Nietypowo więc znajdował się poza obrębem leżącego na zachodzie miasta średniowiecznego, zarówno jego najstarszego rdzenia lokacyjnego z XII-XIII wieku, rozwiniętego u podnóża zamku, jak i późniejszego obwodu murów obronnych z XV wieku. Przykościelny plac cmentarny w średniowieczu otoczony był zabudową mieszkalno – gospodarczą przedmieścia, którego dwie główne drogi otaczały kościół i łączyły się z dwoma XV-wiecznymi bramami miejskimi na zachodzie. Z nich północna zmierzała do bramy w murach miejskich z XIII wieku, południowa natomiast biegła w stronę podzamcza i zamku. Po wschodniej stronie kościoła trakt do Abergavenny przecinał ruiny dawnego rzymskiego miasta i mijał ulokowany za jego granicami klasztor augustiański.
Kościół początkowo prawdopodobnie był prostą budowlą o pojedynczej nawie na planie mocno wydłużonego prostokąta. Mógł być budowlą salową, jednoprzestrzenną, bez wyróżnionego zewnętrznie prezbiterium, ale nie wykluczone że już w XIII wieku posiadał czworoboczne prezbiterium po wschodniej stronie nawy. W XIV wieku ta nieduża świątynia nie mogła być już wystarczająca dla rozrastającego się miasta, dlatego powiększono ją o transept, element bardzo popularny w ówczesnej architekturze sakralnej na terenie Walii. Pod koniec XV wieku zbudowana została czworoboczna wieża o wymiarach 6,7 x 5,7 metra, umieszczona na osi nawy od zachodu. Następnie na przełomie XV i XVI wieku wzniesiono długą nawę południową, na wschodzie zakończoną kaplicą, nieco krótszą od sąsiedniego prezbiterium, a na południu poprzedzoną kruchtą. Jeśli kościół posiadał południowe ramię transeptu, to zostało ono wówczas wchłonięte przez nawę boczną. W tym samym czasie podwyższono także nawę oraz być może prezbiterium, by zostały zrównane i pasowały stylistycznie do późnogotyckiej południowej partii kościoła.
Ostatecznie u schyłku średniowiecza kościół św. Piotra stał się bardzo okazałą, jak na walijskie warunki budowlą, o bogatym układzie architektonicznym, ale zapewne o stosunkowo prostym wystroju. Jego wewnętrzna długość, od zachodniej ściany nawy po wschodni kraniec prezbiterium, osiągnęła aż 52 metry, natomiast szerokość obu naw wyniosła 15 metrów. Każdą z głównych części kościoła, a więc nawę główną, prezbiterium oraz nawę boczną wraz z kaplicą na wschodzie, przykrywał osobny dach dwuspadowy. Wieżę wraz z ryzalitem klatki schodowej zwieńczono przedpiersiem, oddzielonym prostym gzymsem i zakończonym krenelażem. Żadnej ze ścian kościoła nie podparto rzadkimi na terenie Walii przyporami, a to ze względu na preferowanie drewnianych kolebek, stropów lub otwartych więźb dachowych. Mury przeprute były portalami wejściowymi od południa (wpierw w nawie głównej, następnie w nawie bocznej) oraz w przyziemiu wieży od zachodu. Okna początkowo mogły być wąskie, lancetowate lub ostrołuczne, być może zamykane popularnymi w gotyku trójliśćmi. W partiach budowli z XV i XVI wieku wprowadzano już większe okna późnogotyckie, przypuszczalnie wypełniane wielodzielnymi maswerkami.
We wnętrzu kościoła jego dwie najstarsze części połączono wysoką, bardzo prosto wykonaną arkadą tęczy o ostrołucznym zamknięciu. Prawdopodobnie podobną, choć nieco niższą arkadą zwrócony był w stronę nawy głównej transept. Nie wyróżniała się również arkada łącząca pomieszczenie w przyziemiu wieży z nawą główną. Wnętrze nawy głównej otwarte zostało na nawę boczną rzędem pięciu późnogotyckich arkad opartych na ośmiobocznych filarach. Archiwolty tych arkad sfazowano i zamknięto ostrołucznie. Filary wyposażono w bardzo wąskie kapitele ze sfazowaniem od góry i dołu. Podobną pojedynczą arkadą połączono też kaplicę na przedłużeniu nawy bocznej z prezbiterium.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół tworzą średniowieczne mury wznoszone od XIII lub XIV wieku do początku XVI stulecia oraz kilka nowożytnych aneksów: zakrystia po północnej stronie prezbiterium z małą dobudówką od wschodu, mała kruchta południowa przy kaplicy oraz zachodnia dobudówka przy północnym ramieniu transeptu. Niestety w czasie wiktoriańskiej renowacji wymieniona została większość okien (prawdopodobnie jedyne oryginalne, zamknięte trójliściem, zachowało się w południowej ścianie wieży, choć północne i południowe okna prezbiterium mogą naśladować pierwotne otwory z XIV wieku). Ponadto w XVIII i ponownie w XIX wieku odnowiono blankowanie wieży oraz wymieniono dachy, stropy, więźbę dachową i posadzki. Najcenniejszym zabytkiem średniowiecznym jest umieszczony w nawie bocznej nagrobek sir Rhysa ap Thomasa i jego żony, wykonany około 1525 roku. Ponadto przetrwała późnogotycka piscina w nawie bocznej, późnogotycka kropielnica i wnęka na figurę w kruchcie, arkada tęczy, arkady międzynawowe, południowy portal z około 1500 roku, portal zachodni wieży i portal do jej klatki schodowej z końca XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brigstocke T.E., St Peter’s Church, Carmarthen, „Archaeologia Cambrensis”, 7/1907.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, An Overview of the Churches in Carmarthenshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, V County of Carmarthen, London 1917.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.