Historia
Zamek Caerphilly został wzniesiony w drugiej połowie XIII wieku przez Gilberta II de Clare, earla Gloucester i Hertford, jednego z najważniejszych możnowładców w czasach panowania króla Henryka III i jego następcy Edwarda I. Jego budowa wiązała się z anglo-normańską ekspansją w południowej Walii. Zadanie opanowania regionu Glamorgan zostało przekazane earlom Gloucester w 1093 roku, a przez cały XII i początek XIII wieku trwały walki pomiędzy anglo-normańskimi lordami a lokalnymi walijskimi władcami. Potężna rodzina de Clare zdobyła hrabiostwo (earldom) w 1217 roku i kontynuowała próbę podbicia regionu Glamorgan. Gilbert de Clare odziedziczył rodzinne ziemie w 1263 roku, w momencie gdy narastał chaos wojny domowej w Anglii, pomiędzy Henrykiem III i zbuntowanymi baronami. W 1265 roku walijski władca Llywelyn ap Gruffudd sprzymierzył się z frakcją baronialną w Anglii, by rozszerzyć swą władzę w Glamorgan. Gilbert de Clare związał się z kolei z Henrykiem III przeciwko zbuntowanym baronom i Llywelynowi, biorąc między innymi udział w bitwie pod Evesham i w sześciomiesięcznym oblężeniu zamku Kenilworth. Bunt baronów został zmiażdżony pomiędzy 1266 a 1267 rokiem, pozostawiając Gilbertowi swobodę w ekspansji na północ ze swej głównej siedziby w Cardiff.
W 1268 roku de Clare zaczął budować zamek w Caerphilly, aby móc kontrolować swe nowe zdobycze. Zamek ulokowano w dolinie Rhymney, w sąsiedztwie dawnego rzymskiego fortu i drogi z Cardiff. Pracom narzucono bardzo szybkie tempo. Architekt zamku i dokładny koszt budowy nie są znane, ale współczesne szacunki sugerują, że kosztował tyle samo co zamek w Conwy czy Caernarfon, może nawet 19 000 funtów, co stanowiło wówczas ogromną sumę. Caerphilly był jednym z pierwszych koncentrycznych zamków na wyspach brytyjskich, poprzedzającym o kilka lat słynny program koncentrycznych warowni Edwarda I w północnej Walii.
W 1270 roku Llywelyn ap Gruffudd zaatakował plac budowy, paląc zmagazynowane materiały i drewniane elementy niedokończonej konstrukcji. W następnym roku de Clare kontynuował prace przy zamku, przerywane kolejnym atakiem Walijczyków, musiał także przyjąć mediację królewską w sporze z Llywelynem i wpuścić do Caerphilly dwóch biskupów: Rogera de Meylanda i Godfreya Giffarda. Do tego czasu udało się ukończyć obwód obronny głównej części zamku z kurtynami murów, wieżami narożnymi i budynkami bramnymi oraz budynek auli. Powstały także bramy zewnętrznego obwodu, początkowo połączone jeszcze z obwarowaniami drewnianymi oraz masywne przypory tamy południowej. Po przerwie spowodowanej próbami zaprowadzenia kompromisu, na początku 1272 roku ludzie Gilberta wyrzucili mediatorów i przejęli kontrolę nad zamkiem, a budowa od 1277 roku była kontynuowana. Było to możliwe gdyż rok wcześniej syn Henryka, król Edward I, w wyniku sporu z Llywelynem zaatakował i pozbawił go władzy w południowej Walii, a w 1282 druga kampania Edwarda zakończyła się śmiercią Llywelyna i upadkiem niezależnej walijskiej władzy.
W 1294 roku na północy kraju przeciwko angielskim rządom zbuntował się Madog ap Llywelyn, co doprowadziło do wielkiego walijskiego powstania. W Glamorgan miejscowym walkom powstańczym przewodził Morgan ap Maredudd. Wydziedziczony przez Gilberta de Clare w 1270 roku, liczył on na odzyskanie swoich ziem. Morgan zaatakował zamek Morlais, a następnie Caerphilly, paląc połowę miasta, lecz nie zdołał zdobyć zamku. W 1295 roku Edward I przeprowadził kampanię pacyfikacyjną w północnej Walii, a de Clare zaatakował siły Morgana w Glamorgan, odzyskując utracone tereny i pokonując przeciwnika. De Clare zmarł pod koniec 1295 roku, pozostawiając w dobrym stanie zamek Caerphilly wraz z małym miastem żonie Joan de Clare i ich nieletniemu synowi.
Syn Gilberta, także zwany Gilbertem de Clare, odziedziczył zamek po śmierci matki w 1307 roku, lecz zginął walcząc w bitwie pod Bannockburn w 1314 roku, gdy był jeszcze młody. Opiekę nad rodowymi ziemiami przejęła angielska Korona, ale zanim podjęto decyzje w sprawie dziedziczenia, wybuchła kolejna rewolta w Glamorgan. Z powodu działań królewskich zarządców, w 1316 roku rebelię podniósł walijski szlachcic Llywelyn Bren, syn Gruffuda ap Rhysa. Jego oddziały w sile aż 10 tysięcy ludzi obległy Caerphilly, biorąc w niewolę przebywającego akurat poza obwarowaniami zarządcę zamku Williama de Berkerolles. Pomimo tego warownia wytrzymała atak, choć miasto i pobliskie młyny zostały zniszczone, a bunt się rozprzestrzenił. Dopiero wysłana królewska armia, pokonała Brena w bitwie pod Caerphilly Mountain i zniosła walijskie oblężenie zamku. Jedyne uszkodzenia odniosła brama południowa i jej zwodzony most.
W 1317 roku król Edward II ustanowił dziedzicem Glamorgan i Caerphilly Eleonorę de Clare, która poślubiła królewskiego faworyta Hugona le Despenser. Ten wykorzystał swoją dobrą relację z królem, aby rozszerzyć władzę w całym regionie, przejmując ziemie w południowej Walii. Zatrudnił także mistrza Thomasa de la Bataile’a i Williama Hurleya do powiększenia wielkiej auli na zamku. W 1326 roku żona Edwarda, Izabela Francuska wraz ze swym kochankiem Rogerem Mortimerem, obaliła znienawidzoną władzę Despenserów, zmuszając króla i Hugona do ucieczki na zachód. Para pozostawała w Caerphilly od końca października do początku listopada, a następnie uciekła przed nadchodzącymi siłami Izabeli. W imieniu królowej zamek obległ William La Zouche, obrońcami dowodził natomiast sir John de Felton oraz Hugon Despenser młodszy. Caerphilly broniło się do marca 1327 roku, kiedy to 130 osobowy garnizon poddał się w zamian za gwarancję darowania życia Despensera. Z okazji kapitulacji zamku sporządzono dokładny inwentarz, dzięki czemu wiadomo, iż w jego magazynach znajdowało się wówczas 800 drzewców kopii, 14 duńskich toporów, 1130 bełtów do kuszy oraz 118 kwart pszenicy, 118 kwart fasoli, 78 tusz wołów, 280 tusz baraniny, 72 szynki, 1800 dorszy. Dobra wartości 13 tysięcy funtów musiały być załadowane na aż 26 beczek oraz dodatkową dużą beczkę o wartości tysiąca funtów należącą do Despensera.
W 1416 roku zamek przez małżeństwa Izabeli le Despenser przeszedł wpierw na Ryszarda de Beauchamp, earla Worcester, a następnie na drugiego męża, Ryszarda Beauchamp, earla Warwick. Izabela i jej drugi mąż dużo inwestowali w zamek, przeprowadzając naprawy i czyniąc go główną rezydencją w regionie. W 1449 roku zamek przeszedł na Ryszarda Neville’a, earla Warwick, następnie na Richarda z Gloucester, a w 1486 roku przejął go Jasper Tudor, earl Pembroke. Od tego momentu Caerphilly zaczęło podupadać. W pierwszej połowie XVI wieku zamek był już w dużej części w ruinie, a otaczająca go woda przekształciła się w bagna. Wykorzystywano tylko jedną z wież jako więzienie dla miejscowych przestępców. W 1593 roku zamek został wynajęty przez Thomasa Lewisa, który rozpoczął jego rozbiórkę, by powiększyć swój dom.
Wybuch angielskiej wojny domowej w 1642 roku przyczynił się do podjęcia w pobliżu zamku Caerphilly budowy nowożytnych obwarowań, mianowicie szańca lub małego fortu. Nie ma pewności, czy wzniosły go siły rojalistyczne, czy armia Parlamentu, która okupowała okoliczne tereny podczas ostatnich miesięcy wojny w marcu 1646 roku. Nie jest również pewne, czy zamek został celowo zniszczony przez Parlament, aby zapobiec jego przyszłemu wykorzystaniu przez rojalistów. Chociaż w XVIII wieku doszło do zawalenia się kilku wież, prawdopodobnie było to jednak wynikiem uszkodzeń spowodowanych przez osunięcia, a nie przez wcześniejsze celowe działania.
Pierwsze kroki ochronne zabytku podjął markiz Bute, John Stuart, który posiadał zamkowe ruiny pod koniec XVIII wieku. Prace kontynuował jego prawnuk, John Crichton-Stuart, który odnowił i zadaszył wielką aulę w latach 70-tych XIX wieku. Czwarty markiz, John Crichton-Stuart w latach 1928-1939 zlecił projekt kompleksowej renowacji zamku. Odbudowano m.in. wschodnią bramę i część z wież. Rozpoczęto także prace nad ponownym zalaniem terenów wokół zamku i wyburzono domy przesłaniające zabytek. W 1950 roku piąty markiz Bute przekazał zamek Caerphilly państwu.
Architektura
Zamek Caerphilly usytuowano na relatywnie płaskim terenie, w otoczonej górami kotlinie. Po stronie południowo – zachodniej przepływał strumień Nant y Gledyr, a od północny mniejszy potok Nant y Risca, łączący się z Porset Brook na wschodzie. Niewątpliwie właśnie te cieki były powodem wyboru lokalizacji pod budowę zamku, którego pierwszą, zewnętrzną ochronę stanowić miała bariera wodna, a nie przewaga wysokości. W tym celu po stworzeniu szeregu zapór i tam, utworzono centralną wyspę o charakterystycznych zaokrąglonych narożnikach oraz wschodnie i zachodnie wyspowe dzieła obronne, powstałe na skutek zatamowania Nant y Gledyr, rozlanego do formy obszernego południowego jeziora. Graniczyło ono z nieco wyżej położonym, nowo założonym miastem, do którego dostęp z zamku wiódł poprzez wyspę wschodnią. Na północy podobnie wykorzystano Nant y Risca, przy czym jezioro północne przedzielono półkolistą w planie groblą łączącą wyspę wschodnią i zachodnią.
Rdzeń zamku został wzniesiony z piaskowca, na planie czworoboku o wymiarach około 75 x 44 metry, z czterema cylindrycznymi wieżami, umieszczonymi po jednej w każdym rogu. Wjazd prowadził od strony wschodniej i zachodniej przez potężne bramy, z których każda uformowana była z dwóch półokrągłych baszt, chroniących znajdujący się między nimi przejazd. Posiadały one system obrony zarówno zewnętrznej, jak i wewnętrznej (od strony dziedzińca), na wypadek przedarcia się przeciwnika w innym miejscu, który czynił z nich samodzielne dzieła obronne. W ich wnętrzu znajdowały się także pomieszczenia mieszkalne, w wewnętrznej bramie wschodniej zapewne służące zamkowemu konstablowi i jego rodzinie. Dzięki temu przypominały bardziej masywne donżony, niż typowe bramy wjazdowe (mogły być wzorowane na bardzo podobnych bramach zamku Tonbridge w Anglii, poprzedzały natomiast bramy w słynnych zamkach Edwarda I w Harlech, czy Beaumaris).
Przejazd wewnętrznej bramy wschodniej zamykany był dwoma ciężkimi wrotami oraz dwoma bronami. Z każdej baszty w przyziemiu w stronę fosy skierowany był otwór strzelecki, pojedyncze otwory flankowały też przejazd i przyległe kurtyny murów, a w sklepieniu przejazdu bramnego umieszczono górne otwory strzeleckie tzw. mordownie. Jedyny dostęp do pomieszczeń w parterowej części obu baszt prowadził przez boczne, blokowane ryglami portale w centralnym przejeździe, lecz trzeba było przebyć do nich przez jeden z zestawu wrót i brony (bliższy dziedzińca lub bliższy międzymurza). Od strony dziedzińca brama zaopatrzona była w dwie wieżyczki komunikacyjne, umożliwiające wejście na górne kondygnacje i wieńczącą bramę galerię obronną. Wieżyczki były wyższe niż sam budynek bramny, zapewniając funkcję strażniczo – ostrzegawczą i łączyły się po schodach z krótkimi segmentami obronnymi, także górującymi nad główną galerią obronną (północny zaopatrzony był w latrynę).
Pomieszczenia w przyziemiu wewnętrznej bramy wschodniej, oświetlane były od strony dziedzińca niedużymi oknami ze zwieńczeniami w formie trójliści, a także wspomnianymi trzema otworami strzeleckimi. Prawdopodobnie służyły one strażnikom. Dwa pomieszczenia na piętrze miały podobną formę, lecz wyższy standard – zaopatrzono je w kominki. Pomiędzy nimi środkowa izba, nieco wyżej umieszczona z powodu sklepionego przejazdu bramnego poniżej, mieściła mechanizmy bron oraz mordownie. Od strony dziedzińca, pod osadzonym w głębokiej wnęce oknem, umieszczono także kanał wylotowy, zapewne służący do ostrzału napastników lub gaszenia podkładanych przez nich pożarów. Boczne pomieszczenia piętra skomunikowane były z chodnikiem obronnym na przyległych murach, przy czym każdy z tych portali chroniony był broną. Ponadto w pobliżu krótki korytarz prowadził do znajdujących się w grubości murów latryn, z ujściami w zewnętrznych narożnikach bramy. Większość drugiego piętra zajmowała główna sala mieszkalna bramy, oświetlana od zachodu dwoma dużymi, dwudzielnymi oknami ostrołukowymi, pomiędzy którymi znajdował się kominek. Okna te umieszczono w głębokich wnękach z bocznymi kamiennymi ławami. U góry zastosowano otwartą więźbę dachową, czyniącą z komnaty przestronną, imponującą salę. W południowej części drugiego piętra znajdowała się mała, dwuprzęsłowa, sklepiona krzyżowo – żebrowo izba, dostępna ze spiralnej klatki schodowej. Mogło to być małe oratorium lub kaplica, lub co bardziej prawdopodobne schowek na kosztowności, z którego przez nieduże okno obserwować można było poniżej główną komnatę. Na mały skarbiec wskazywałyby kraty w oknie, dwa otwory strzeleckie po stronie południowej oraz aż dwoje drzwi przed klatką schodową. Druga mała komora w grubości muru znajdowała się po przeciwnej, północnej stronie drugiego piętra. Także była dostępna z klatki schodowej, podsklepiona, ale jednoprzęsłowa i bez otworu w stronę komnaty.
Wygląd obu bram wewnętrznego obwodu był bardzo podobny, lecz istniały też różnice. Brama zachodnia w odróżnieniu od wschodniej posiadała wewnątrz sklepionego przejazdu dół, do którego chować się miała tylna część zwodzonego mostu w momencie jego podnoszenia. Miała także dwie brony, ale już tylko pojedyncze wrota, umieszczone pomiędzy pierwszą i drugą broną. Kolejną różnicą były dwa pomieszczenia w przyziemiu, flankujące pojedynczymi otworami strzeleckimi położony między nimi przejazd bramny. Pomieszczenia te dostępne były nie z przejazdu bramnego, lecz od strony dziedzińca. Ochronę przejazdu stanowiły także dwa górne czworoboczne otwory (tzw. mordownie) i jeden długi otwór poprzeczny. Boczne pomieszczenia zwieńczono sklepieniem żebrowym, osadzonym na rzeźbionych na podobieństwo zwierzęcych głów konsolach. Jako że nie posiadały one kominków oraz oświetlane były tylko pojedynczymi małymi oknami zwieńczonymi trójliśćmi, przebitymi od strony dziedzińca wysoko, tuż pod sklepieniem, nie mogły być przewidziane do stałego zamieszkiwania. Raczej wykorzystywano je jako doraźne pomieszczenia straży i magazyny. Powyżej przyziemia brama zachodnia posiadała już tylko jedną kondygnację o charakterze mieszkalnym, przykrytą pięcioprzęsłową więźbą dachową. Wiodły do niej dwie klatki schodowe osadzone w grubości narożnych murów, połączone także z górną, chronioną krenelażem galerią obronną i gankiem straży w koronie sąsiednich kurtyn, przy czym te ostatnie przejścia zabezpieczały brony. Górne pomieszczenie zajmowało całą długość budynku bramnego. Nie miało ani okien ani otworów strzeleckich w ścianie frontowej, jedynie od strony dziedzińca światło zapewniały dwa ostrołuczne dwudzielne okna, pomiędzy którymi znajdował się kominek. Dodatkowe nieduże okno umieszczono we wnęce w ścianie południowej.
Bramy zewnętrznego pasa fortyfikacji zamku głównego były podobne do bram głównych, tylko niższe, nie posiadały także tylnych wieżyczek komunikacyjnych. Początkowo ich baszty bramne były otwarte od tylnej strony, by uniemożliwić ewentualnym napastnikom schronienie przed ostrzałem z głównego obwodu murów na wypadek ich zdobycia. W późniejszym, spokojniejszym okresie średniowiecza tyły zostały zabudowane by stworzyć dodatkowe pomieszczenia. Baszty bramne flankowały centralny przejazd z mostem zwodzonym, kontrolowany przez otwór strzelecki z każdej baszty. Dodatkowe otwory skierowane były wprost w przedpole, a trzeci otwór strzelecki każdej z baszt flankował przyległe kurtyny zewnętrznego obwodu. Wewnętrzna część mostu zwodzonego była opuszczana do wgłębienia w ziemi, a zewnętrzna część podnoszona nad fosą. Zewnętrzny pas obwarowań obiegał cały zamek górny w odległości około 15 metrów od głównych obwarowań, przyjmując w narożach półkoliste kształty. W jego północnej i południowej kurtynie przepruto także dwie mniejsze furty wodne, umożliwiające mniejszym łodziom przybijanie do obwarowań zamku.
Cztery narożne wieże głównego pierścienia murów były wysunięte w 3/4-tych cylindryczną częścią przed obwód obronny, dzięki czemu mogły flankować przyległe kurtyny murów, zaś ich tylne części, skierowane w stronę dziedzińca, były spłaszczone. Posiadały średnicę około 11 metrów i wysokość dochodzącą do 20 metrów. Ich kondygnacje rozdzielone były drewnianymi stropami montowanymi na kamiennych wspornikach, z najwyższymi piętrami przykrytymi stożkowatymi dachami, wokół których przebiegała galeria obronna. Ta ostatnia chroniona była przedpiersiem z krenelażem, z przeprutymi otworami za pomocą których w razie potrzeby można było zamontować ganki hurdycji.
Prawdopodobnie wieże narożne posiadały bardzo podobny wygląd i wewnętrzny układ. Najlepiej zachowana wieża północno – zachodnia dostępna była przez portal w przyziemiu dziedzińca. Wchodziło się nim do podsklepionej sieni ze spiralną klatką schodową po lewej stronie oraz do oświetlanej małym otworem latryny po prawej, przy czym zarówno zewnętrzne drzwi jak i drzwi do klatki schodowej zamykane były ryglami osadzanymi w otworach w murze. Wieża północno – zachodnia była jedyną która posiadała latrynę w przyziemiu dostępną osobnym korytarzem. Przyziemie wieży było niskie i ciemne, zapewne wykorzystywane jako magazyn i do celów obronnych, gdyż zaopatrzono je w trzy otwory strzelcze. Dwa wyższe piętra zaopatrzono już w kominki i małe okna od strony dziedzińca zamknięte trójliściami, a drugie piętro dodatkowo posiadało także latrynę. Z pierwszego piętra portal prowadził na chodnik w koronie muru obronnego. Przy wyjściu tym, zwróconym w stronę dziedzińca, umieszczono podobny otwór, czy też kanał jak przy bramie wschodniej, z wylotem skierowanym centralnie nad portalem wejściowym na parterze.
Stykające się z wieżami i budynkami bramnymi kurtyny grubych na około 2,4 metra murów początkowo były niezadaszone i zaopatrzone w krenelaż ze szczelinowymi, rozglifionymi do wnętrza otworami strzeleckimi przeprutymi w merlonach, lecz po 1271 roku podwyższono je, za wyjątkiem tych po stronie północnej, gdzie pozostały na poziomie pierwotnej wysokości, jedynie z poszerzeniem o ganek hurdycji, który nadwieszano na belkach mocowanych w murze przedpiersia. Dla odmiany kurtyny południowe pomieściły wówczas sklepioną galerię na poziomie starego chodnika obronnego oraz nowy ganek obronny z krenelażem. Otwory strzeleckie w byłych merlonach dolnej galerii przez pewien czas mogły zachować funkcje obronne, lecz po wzniesieniu wieży południowej i kuchni zostały zamurowane. W przyziemiu wschodniej części kurtyny północnej, w pobliżu wieży północno – wschodniej umieszczono w grubości muru głęboką wnękę, prawdopodobnie latrynę. W części zachodniej znajdowało się natomiast proste, zamknięte odcinkowo przejście. Prawdopodobnie nie była to furta wypadowa, gdyż przejście pozbawione było jakichkolwiek zabezpieczeń i ościeży, a raczej tymczasowe ułatwienie w komunikacji na czas prac budowlanych, które później zamurowano.
Na wewnętrznym dziedzińcu, przy południowej kurtynie muru, znajdował się budynek wielkiej auli (great hall) z fasadą od strony dziedzińca przebudowaną około 1326 roku, oraz dwutraktowy budynek z prywatnymi komnatami pana zamku w narożu południowo – zachodnim. W średniowieczu wielka aula (22 x 11 metrów) była podzielona drewnianymi parawanami (tworzącymi rodzaj korytarza odgradzającego wejście), upiększona barwnymi tapiseriami i ogrzewana przez duży, centralnie położony kominek, umieszczony pomiędzy dwoma parami dużych okien zwieńczonych w łuki typu ośli grzbiet. Wewnątrz ościeża tych okien bogato udekorowano gotyckimi żabkami i oprofilowano. Otwarta drewniana, sześcioprzęsłowa więźba dachowa o niebagatelnej szerokości 10,6 metra spoczywała na kamiennych służkach złożonych z trzech wałków opartych na przyściennych konsolach. Do dziś przetrwały niektóre z tych wsporników, rzeźbione na kształt męskich i żeńskich głów, prawdopodobnie przedstawiających dwór królewski z lat dwudziestych XIV wieku. Z wielkiej auli portal prowadził na wschodzie do spiżarni, zaś na południu poprzez ukośny korytarz w grubości muru do wieży południowej (Kuchennej). Kolejny portal wiódł do skrzydła poprzecznego, a także opadającym w dół korytarzem dalej do furty wodnej nad jeziorem. By zapewnić bezpieczeństwo zarówno furta jak i portal do sklepionej galerii zamykane były bronami. Po stronie zachodniej wielkiej auli, zapewne na niewielkim podwyższeniu, stał stół przy którym odbywały się uroczystości, uczty i zwyklejsze posiłki. Za nim portal prowadził do prywatnych komnat pana zamku. Główne wejście usytuowane było we wschodniej części ściany północnej, w bogato zdobionym rzeźbionymi liśćmi i gotyckimi żabkami portalu o zwieńczeniu w ośli grzbiet.
Od zachodu z wielką aulą sąsiadowały prywatne komnaty pana zamku, dostępne zarówno z auli oraz bezpośrednio z dziedzińca. Skrzydło to podzielono na każdej kondygnacji na dwa pomieszczenia mieszkalne: większe od strony auli i mniejsze w narożniku zamku, skomunikowane z cylindryczną wieżą. Górna, właściwa kondygnacja ogrzewana była kominkami i oświetlana od strony dziedzińca dużymi ostrołukowymi oknami wypełnionymi maswerkami. Wąski korytarz wstawiony pomiędzy pomieszczenia od strony dziedzińca mógł być przeznaczony dla służby, oczekującej na rozkazy mieszkańców głównych komnat. Dolne komnaty także ogrzewane były kominkami (umieszczonymi w tych samych miejscach co na górze), a przykrywały je drewniane stropy oparte na kamiennych wspornikach umieszczonych wzdłuż dłuższych ścian. Komunikację z piętrem zapewniały schody w południowym narożniku pomieszczenia zachodniego.
Na wschód od wielkiej auli znajdowała się kaplica zamkowa, umieszczona na piętrze ponad spiżarniami. Te dwa pomieszczenia magazynowe na poziomie przyziemia skomunikowane były osobnymi portalami z wielką aulą i oświetlane małymi czworobocznymi oknami od północy i wschodu. Jedno z nich mogło służyć do przechowywania napojów, drugie do składowania jadła. Na piętro wchodziło się po drewnianych schodach bezpośrednio z dziedzińca do przedsionka kaplicy. Nie wiadomo czy był on wykorzystywany do celów sakralnych, czy był pomieszczeniem administracyjno – gospodarczym. Usytuowana za nim kaplica (bliżej muru obwodowego) była wyższa od przedsionka i dzięki temu oświetlana oknami clerestorium o nietypowych pięciobocznych ościeżach wypełnionych czwórlistnymi maswerkami. Dodatkowo od wschodu, zza ołtarza padało światło przez duże ostrołukowe okno dwudzielne. Na przedsionek kaplica otwarta była ostrołucznym przeźroczem, natomiast na aulę jeszcze większym otworem o o ostrołukowym zamknięciu.
Kolejne budowle wzniesiono na terenie południowego międzymurza. Był to poprzeczny budynek łączący wielką aulę z zewnętrznym murem obronnym nad jeziorem, mieszczący sklepiony korytarz – tzw. Galerię Braosa, masywna podkowiasta wieża zwana Kuchenną oraz sąsiadujący z nią prostokątny budynek kuchni zamkowej, usytuowany tuż obok cylindrycznej wieży południowo – wschodniej. W kącie przy wieży południowo – zachodniej znajdował się jeszcze nieduży, czworoboczny, wzmocniony przyporami aneks mieszczący latryny. Późniejszą budowlą był prostokątny w planie budynek gospodarczy na wschodnim międzymurzu. Jego podstawa była murowana, górna część była już jednak zapewne drewniana.
Budynek poprzeczny ponad sklepionym korytarzem opadającym ku furcie wodnej (Galeria Braosa) posiadał dwie górne kondygnacje, każdą z długim, wąskim pomieszczeniem, zapewne o przeznaczeniu gospodarczym, oświetlanym pojedynczym oknem od strony jeziora i przykrytym drewnianym stropem. Wyższe pomieszczenie dodatkowo posiadało dwa rozglifione do wnętrza okna w ścianie zachodniej, kominek w narożniku północno – wschodnim i okienko serwisowe przeprute pomiędzy dawnymi merlonami krenelażu muru obronnego.
Wieża podkowiasta w dolnej kondygnacji posiadała sklepione żebrowo pomieszczenie. Górne pomieszczenia mogło być wykorzystywane do celów mieszkalnych, zwłaszcza w okresie letnim, jako iż nie było zacienione przez zewnętrzne mury obwodowe, ale na jakimś etapie funkcjonowało także jako kuchnia, zaopatrzona w dwa kominki – paleniska i odpływ na nieczystości. Gdy w późniejszym okresie wieżę zaadoptowano na browar i kuchnię, w jej przyziemiu umieszczono nisze kominkowe oraz podstawę pod kociołek czy też kadź. Wieża dostępna była wspomnianym ukośnym przejściem z auli, które poprzez mur dochodziło do przedsionka w przyziemiu po wschodniej stronie, umieszczonego tuż obok spiralnej klatki schodowej łączącej kondygnacje. Sąsiadujący z nią od wschodu budynek kuchni mieścił w przyziemiu jedno duże pomieszczenie z dwoma kominkami, piecem chlebowym i odpływem na nieczystości skierowanym ku wodom jeziora.
Za wyspą centralną znajdowała się wyspa zachodnia, połączona od północnego – zachodu przez bramę i most zwodzony ze stałym lądem, przez drugi most zwodzony na wschodzie z zamkiem głównym, a także boczną furtą z groblą łączącą się z wyspą wschodnią. Wszystkie bramy miały być połączone obwodem niskiego muru obronnego (być może obwarowania te jako jedyna cześć zamku nigdy nie zostały ukończone), podążającego na południu i południowym – zachodzie nieregularnym brzegiem, a na północnym zachodzie uformowanym w dwa półkoliste wybrzuszenia flankujące bramę wjazdową. Wyspa w języku walijskim nazywana była Y Weringaer lub Caer y Werin, co oznacza „fort ludowy”, mogła być więc używana jako schronienie dla ludności z miasta Caerphilly, choć jej teren prawdopodobnie nie był zastawiony większą zabudową mieszkalną. Na północny-zachód od wyspy znajdował się dawny fort rzymski, obejmujący około 1,2 ha.
Wjazd na teren wschodniej wyspy możliwy był przez główną bramę od strony wschodniej. Składała się ona z dwóch baszt, które chroniły położony między nimi przejazd. Baszty u podstawy były czworoboczne, lecz wyżej przechodziły w ostrogi – przypory, które nadawały im kształt połowy ośmioboku. Każda baszta bramna posiadła trzy kondygnacje z otworami strzeleckimi, przejazd bramny zabezpieczono natomiast broną, sześcioma górnymi wąskimi otworami strzeleckimi, tzw. mordowniami, oraz umieszczonym przed przejazdem mostem zwodzonym. Z obu stron korytarza bramnego znajdowały się sklepione pomieszczenia straży, dostępne tylko z przejazdu przez boczne portale. Umieszczone w nich otwory strzeleckie pokrywały zasięgiem fosę, wjazd, a także sam przejazd bramny. Wejście na piętro budynku bramnego możliwe było poprzez przybramne skrzydło, stanowiące zarazem łącznik z północną częścią wyspy. Komunikacja na północ odbywała się poprzez zwodzoną kładkę usytuowaną nad poprzecznym kanałem łączącym zewnętrzną fosę i oba stawy. Sam kanał także zabezpieczono broną, działającą jednak na odwrotnej zasadzie – podniesiona blokowała przejazd a otwierała dolny kanał. Opuszczona otwierała natomiast przejazd, a blokowała kanał. Na poziomie pierwszego piętra aneks przybramny łączył się z chodnikiem w koronie muru, przy czym by się na niego dostać pokonać trzeba było wewnętrzną zwodzoną kładkę, opuszczaną nad 9 metrowej wysokości szybem opadającym ku kanałowi z wodą, a następnie bronę, podobnie jak kładka zwodzona, podnoszoną z wyższego piętra. W izbie bramy wschodniej nad przejazdem znajdował się mechanizm opuszczający główną bronę, a kolejne małe zachodnie pomieszczenie na piętrze aneksu zapewne mieściło kuchnię straży, jako iż zaopatrzone było w kominek i narożny piec. Położona obok kręcona klatka schodowa prowadziła na górną, bojową kondygnację bramy, przy czym sama klatka schodowa przechodziła w wyższą o kondygnację wieżyczkę strażniczą. W zewnętrznej centralnej niszy powyżej przejazdu dwa kwadratowe otwory mieściły liny lub łańcuch służący do podnoszenia zewnętrznego mostu zwodzonego, prowadzącego na wysunięte, otoczone ze wszystkich stron przez wody fosy przedbramie. Jego ośmioboczna konstrukcja zaopatrzona była w kolejny most zwodzony, łączący zamek ze stałym lądem.
Po północnej stronie wschodniej wyspy znajdowała się zapora, chroniona trzema masywnymi basztami zwróconymi ku wschodowi oraz dwubasztową bramą skierowaną ku północy, podobną do bramy wschodniej ale niższą o jedno piętro, pozbawioną też bocznych pomieszczeń straży flankujących przejazd bramny, jako że podstawa baszt bramnych była pełna. Wyższe komory w basztach nie posiadały żadnych otworów i dostępne były jedynie poprzez włazy w stropach z najwyższej (możliwe iż nigdy nie ukończonej) kondygnacji. Po stronie zachodniej brama posiadała czworoboczny występ mieszczący dwa kanały latrynowe skierowane ku wodzie jeziora. Wąski, ostrołucznie sklepiony przejazd bramny zabezpieczony był broną oraz mostem zwodzonym przerzucanym nad fosą i prawdopodobnie opieranym na grobli przed bramą.
Rolą zapory było utrzymywanie wód północnego jeziora i zapewnianie jego odpowiedniej głębokości. Chroniące ją trzy baszty zostały w całości wysunięte przed lico muru i wzmocnione ostrogami – przyporami. Z tego powodu ich podstawy były czworoboczne, a wyższe partie w planie miały kształt wieloboków. Co ciekawe za każdą z baszt (po ich północnych stronach) znajdowały się doły, z których drewniane kładki były w razie zagrożenia usuwane, by odciąć każdą z baszt od chodnika tylnej galerii obronnej. Dodatkowo każda kurtyna pomiędzy basztami przebita była dwoma krzyżowymi otworami strzeleckimi, a zarówno mur jak i baszty zwieńczone były przedpiersiem z krenelażem. Wewnątrz każda baszta posiadała tylko jedną komorę, ulokowaną ponad pełną (wypełnioną ziemią) podstawą. W ich ścianach przepruto po trzy krzyżowe otwory strzeleckie: jeden skierowany w przedpole i dwa flankujące kurtyny ku północy i południowi. Północną stronę stawu chroniła długa, parokrotnie załamana kurtyna muru, zakończona za zachodzie małą furtą z dwoma basztami. Prawdopodobnie jej umocnienia czuwały nad ujściem potoku do stawu, kluczowym w utrzymywaniu wodnej bariery.
Zapora południowa była masywną budowlą o długości 152 metrów, zakończoną wielkim murem z przyporami. Na jej platformie znajdował się młyn wodny służący do mielenia ziarna, napędzany wielkimi kołami poruszanymi przez nurt przepływającej pomiędzy stawami wody. Zaraz obok niego usytuowano nieduży, dwukondygnacyjny budynek o formie czworobocznej wieżyczki, zaopatrzony w przyziemiu w latryny z wylotami skierowanymi wprost do fosy. To dolne, podsklepione pomieszczenie dostępne było z poziomu gruntu, górne natomiast z korony muru obronnego poprzez blokowane ryglami drzwi. Górne pomieszczenie oprócz latryny zaopatrzone było w kominek. Długie aż na 91 metrów przypory kończyły się na tzw. Wieży Feltona, kwadratowej fortyfikacji mającej chronić śluzy i regulującej poziomy wody. Dalej na południowym skraju wzniesiono podkowiastą, dwukondygnacyjną basztę zwaną Wieżą Giffarda, chroniącą najbardziej wysuniętą część zapory o formie zbliżonej do barbakanu, oddzielonego od reszty wyspy grubym na 2 metry poprzecznym murem. W zachodniej części owego barbakanu znajdowała się prowadząca do miasta brama. Była to również konstrukcja dwubasztowa z przejazdem pośrodku, broną i mostem zwodzonym oraz dodatkowo długą, poprowadzoną pod skosem szyją przedbramia. Most zwodzony rozkładany był pomiędzy dwoma dołami, jednym wewnątrz przejazdu i jednym pomiędzy basztami bramnymi. Działał na zasadzie przeciwwagi, a więc w chwili podniesienia kładki znad zewnętrznego dołu, jej tylna część opadała do dołu wewnętrznego.
Wodna strefa obrony w Caerphilly była prawie na pewno inspirowana przez zabezpieczenia w Kenilworth, gdzie powstał podobny zestaw sztucznych jezior i zapór. Gilbert de Clare walczył podczas oblężenia Kenilworth w 1266 roku i widział je na własne oczy. Zabezpieczenia wodne Caerphilly stanowiły ochronę zwłaszcza przed podkopami, które były jednym z najgroźniejszych i skutecznych sposobów zdobywania zamków.
Stan obecny
Otoczone rozległymi sztucznymi jeziorami i zajmujący olbrzymi obszar około 12 ha, Caerphilly jest obecnie drugim co do wielkości zamkiem w Wielkiej Brytanii. Słynie on między innymi z powodu świetnie zachowanego systemu średniowiecznych zapór i śluz, które wraz z obwarowaniami na wyspie wschodniej zachowały się praktycznie w całości. Odbudowy wymagała jedna z baszt bramy południowej oraz prawie w całości zniszczona wieża czworoboczna zwana Wieżą Feltona, która z powodu braku wiedzy o oryginalnym wyglądzie została nadbudowana jedynie częściowo.
W całkiem dobrym stanie przetrwał również zamek główny. Do czasów współczesnych zachowały się lub zostały zrekonstruowane wszystkie cztery bramy, dwie z czterech wież narożnych oraz trzecia uszkodzona i przechylona (wieża ta spośród czterech narożnych paradoksalnie zachowała najwięcej zabytkowej substancji, spośród bram natomiast bez dużych ubytków okres nowożytny przetrwała wewnętrzna brama zachodnia). Podziwiać również można ponownie zadaszoną wielką aulę oraz pozostające w stanie ruiny, lecz wciąż czytelne zabudowania południowego międzymurza i budynek prywatnych komnat pana zamku. Spore fragmenty narożnych wież i budynków bramnych które zostały zniszczone w okresie nowożytnym, odbudowano przy wykorzystaniu odzyskanych z gruzowiska oryginalnych detali architektonicznych (np. kominki, ościeża otworów strzeleckich i okiennych) oraz wzorując się na fragmentach przetrwałych (np. krenelaż).
Zamek udostępniony jest do zwiedzania w okresie od 1 marca do 30 czerwca codziennie od godziny 9.30 do 17.00, w okresie od 1 lipca do 31 sierpnia codziennie od 9.30 do 18.00, w okresie od 1 września do 31 października codziennie od 9.30 do 17.00 oraz od 1 listopada do 28 lutego od poniedziałku do soboty w godzinach 10.00-16.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gravett C., English Castles 1200-1300, Oxford 2009.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Renn D., Caerphilly Castle, Cardiff 2002.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Glamorgan Later Castles, London 2000.