Historia
Kościół w Burton wzniesiony został prawdopodobnie we wczesnych latach XIII wieku, lecz był to jedynie początek długiego i skomplikowanego jak na wiejską budowlę sakralną procesu budowlanego. Kościół pełnił funkcje parafialne w ramach dekanatu Rhos, pod patronatem właścicieli miejscowego dworu i lordów Pembroke. Po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1291 roku w rejestrze podatkowym Taxatio Ecclesiastica. Jego roczny dochód wyceniono wówczas na 8 funtów, z czego dziesiąta część miała być przekazana królowi. Owe 16 szylingów miało być wsparciem papieża Mikołaja IV dla organizującego wyprawę do Ziemi Świętej Edwarda I, choć ostatecznie nie wyruszył on z krucjatą, a płatności zasiliły skarb państwa.
Pierwotny dwuczęściowy kościół późnoromański, przypuszczalnie około połowy XIII wieku powiększony został o południową kaplicę. W XIV wieku, podobnie jak wiele innych kościołów farnych na terenie południowej części Walii, rozbudowany został o transept, a przed końcem tamtego stulecia jeszcze o niską wieżę. Do jej podwyższenia przystąpiono w początkach XVI wieku. Prawdopodobnie wcześniej, w XV wieku, do prezbiterium dobudowany został niewielki aneks tworzący tak zwaną wnękę chórową. Zwieńczeniem średniowiecznego procesu budowlanego kościoła była budowa około połowy XVI stulecia południowej kruchty.
W latach 60-tych XIX wieku kościół w Burton poddany został wiktoriańskim pracom remontowym, w trakcie których gruntownie przebudowano południową kaplicę św. Andrzeja oraz dobudowano wąską nawę boczną. Ponadto nad wszystkimi częściami kościoła założono nowe dachy, a we wnętrzu utworzono nowe posadzki, w których zainstalowano kanały do ogrzewania. Dalsze remonty, tym razem skupione przede wszystkim na wieży, przeprowadzone zostały w 1937 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na niewysokim wzgórzu o łagodnych stokach, przy wykorzystaniu nieopracowanego wapienia. Jego najstarszymi elementami prawdopodobnie była nawa o wymiarach 7,9 x 5,5 metra oraz wąskie i mocno wydłużone prezbiterium po stronie wschodniej, zbudowane na rzucie prostokąta wielkości 6,7 x 3,3 metra. Jeszcze przed końcem XIII wieku do prezbiterium od południa miała zostać dobudowana czworoboczna kaplica, mająca zbliżoną długość i porównywalną wysokość. Ewentualnie powstała ona jako pierwsza część założenia, a następnie została powiększona o dobudowane od północy prezbiterium z nawą.
W początkach XIV wieku do wschodniej części nawy od północy i południa przystawiono płytkie kaplice o charakterze transeptu. Kolejna mała kaplica, a w zasadzie ryzalit mieszczący nagrobek Richarda Wogana, zwany także wnęką chórową, dostawiony został w XIV lub XV wieku do zachodniej części północnej ściany prezbiterium. Po stronie zachodniej w XIV wieku wzniesiona została czworoboczna wieża, początkowo dość niska, niewiele przewyższająca kalenicę dachu nawy, ale podwyższona w początkach XVI wieku. Całość uzupełniła w połowie XVI wieku duża kruchta o wymiarach 3,3 x 3,2 metra, poprzedzająca południowe wejście do nawy. W jej środku umieszczono po bokach kamienne ławy oraz wnękę na światło lub figurę.
Nawa i prezbiterium od strony zewnętrznej ujęte zostały pochyłym cokołem. Podobnego elementu ani gzymsu nie utworzono przy podstawie wieży. Co więcej jej mury nie zostały zwężone w górnych partiach oraz nie wybudowano ryzalitowej wieżyczki na klatkę schodowej. Wszystko to odróżniało wieżę z Burton od typowych w regionie wież – dzwonnic z XV i XVI wieku. Dopiero najwyższa kondygnacja wieży w kościele św. Marii, po podwyższeniu w początku XVI stulecia, uzyskała popularne wówczas blankowane przedpiersie, osadzone na rzędzie wysuniętych z lica wsporników. Podobny rząd wsporników oddzielił także starszą część wieży od partii późnogotyckiej.
Wewnątrz kościoła we wschodniej części nawy znajdowało się lektorium, oddzielające część przeznaczoną dla świeckich od prezbiterium. Za nim prosta arkada tęczy o ostrołucznym zamknięciu łączyła nawę z prezbiterium. Po przeciwnej stronie kolejna arkada otwierała się na podsklepione przyziemie wieży, które pierwotnie służyło jako kruchta dostępna od zachodu. Ramiona transeptu, choć prawdopodobnie powstały w tym samym okresie, zwrócone zostały ku nawie głównej arkadami o różnych formach: północną ostrołuczną, południową odcinkową.
Stan obecny
Kościół św. Marii został częściowo przekształcony w trakcie prac budowlanych z XIX i XX wieku. Spowodowały one wyburzenie północnej ściany XIII-wiecznej nawy, która po wstawieniu dwóch filarów i jednego filara przyściennego jest dziś otwarta na nowożytną nawę boczną. Jednocześnie nawa boczna jest zespolona z północnym ramieniem XIV-wiecznego transeptu, pozbawionym oryginalnej ściany zachodniej. W XIX wieku przemurowano również ściany kaplicy południowej przy prezbiterium. Znajdujące się w niej bardzo nietypowe okna niekiedy uznawane są za oryginalne, a niekiedy za nowożytne, naśladujące pierwotne otwory lancetowate. Z pewnością przekształcone zostały ich zamknięcia. Na nowożytne wymienione zostały okna w południowej ścianie nawy, wschodnie okno prezbiterium i zachodni portal wejściowy do wieży. Dodatkowo nad korpusem umieszczono małą dzwonnicę, usytuowaną na miejscu pierwotnej, średniowiecznej, a od północy przy kaplicy ustawiono wysoki komin. Wewnątrz w trakcie remontów wymieniono więźbę dachową i prawie całe wyposażenie. Oryginalne pozostały arkady południowej kaplicy, arkada tęczy, arkada transeptu, portal kruchty i umieszczona w niej kropielnica, sklepienie w przyziemiu wieży, XVI-wieczny nagrobek skrzyniowy i średniowieczna chrzcielnica z XII/XIII wieku. Większych przekształceń uniknęło późnośredniowieczne przedpiersie wieży oraz jej otwory okienne na piętrach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 1/1911.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in North Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.