Historia
Kościół św. Jana został zbudowany z inicjatywy Bernarda de Neufmarché, normandzkiego rycerza, który podbił walijskie królestwo Brycheiniog w 1093 roku. Według tradycji podarował on świątynię jednemu ze swoich zwolenników, Rogerowi, mnichowi z opactwa Battle, który miał założyć przy niej benedyktyński klasztor. Bardziej prawdopodobne jest jednak, iż to Bernard ufundował klasztor wzorując się na Wilhelmie Zdobywcy i jego pomniku zwycięstwa odniesionego w bitwie pod Hastings, jakim było opactwo Battle. Klasztor w Brecon miałby ugruntowywać pozycję Bernarda jako zdobywcy Walii.
Pierwszym przeorem w Brecon był Walter, mnich właśnie z opactwa Battle. Bernard de Neufmarché obdarzył klasztor ziemiami, prawami i dziesięcinami z okolic oraz młynem na rzece Usk i dwoma kolejnymi młynami na Honddu. Po jego śmierci patronat przeszedł na hrabiów Hereford, przyczyniając się do jeszcze większego rozwoju konwentu. Kościół klasztorny został przebudowany i rozbudowany w stylu wczesnogotyckim około 1215 roku, za panowania króla Jana, kiedy to wzniesiono prezbiterium i transept. Kolejne prace nad nawą główną oraz powiększaniem korpusu kościoła o nawy boczne, a także przy rozbudowie klauzury prowadzono pod koniec XIII i w XIV wieku. W późniejszych latach XIV stulecia dobudowana została kaplica Havarda, zaś w XV wieku ufundowano okazałe lektorium. Dachy, drewniane stropy i zwieńczenie wieży świątyni zostały wzniesione w XVI stuleciu.
W średniowieczu kościół klasztorny otaczała sława, ponieważ posiadał imponujące, pozłacane lektorium, oddzielające nawę od prezbiterium, które było obiektem pielgrzymek i czci, dopóki nie zostało zniszczone w okresie reformacji. W 1538 roku klasztor benedyktyński został rozwiązany, przeor został zwolniony, a kościół klasztorny został kościołem parafialnym. Niektóre z okolicznych budynków zostały przystosowane do użytku świeckiego, a inne, takie jak krużganki, zostały zburzone.
W XIX wieku kościół był w złym stanie i tylko nawa była w użyciu. Niewielkie naprawy przeprowadzono w 1836 roku, ale poważna renowacja kościoła rozpoczęła się dopiero w latach 60-tych XIX wieku. Wieża z powodu pojawiających się pęknięć została wzmocniona w 1914 roku. W 1923 roku kościół uzyskał uzyskał rangę katedry.
Architektura
Kościół klasztorny św. Jana w swej dojrzałej, późnośredniowiecznej formie osiągnął kształt bazyliki na planie krzyża łacińskiego. Wpierw, na początku XIII wieku wybudowano prostokątne w planie prezbiterium, ramiona transeptu i czworoboczną wieżę na przecięciu naw, podwyższoną około 1510-1520. Trójnawowy korpus o pięciu przęsłach w stylu angielskiego gotyku dekoracyjnego został wzniesiony nieco później niż część wschodnia kościoła, na przełomie XIII i XIV wieku. Charakteryzował się on bardzo szeroką nawą główną w stosunku do wąskich naw bocznych. W XIV wieku do północnej ściany prezbiterium dostawiona została okazała kaplica Havarda, od zachodu sąsiadująca z północnym ramieniem transeptu.
Nawa południowa otrzymała mniejszą o jedno przęsło długość, przez co fasada zachodnia stała się niesymetryczna. W utworzonym w ten sposób uskoku murów umieszczono wejście do nawy głównej. Drugie, prowadzące do nawy północnej umieszczono w XIV-wiecznej kruchcie na wysokości drugiego od zachodu przęsła. Obie nawy boczne oraz nawa główna oświetlane były dużymi oknami ostrołucznymi z trójdzielnymi i dwudzielnymi maswerkami (po stronie północnej w nawie głównej zastosowano laskowanie w kształcie litery Y). Starsze, wczesnogotyckie okna prezbiterium i transeptu charakteryzowały się o wiele węższymi prześwitami, były też wyższe. Charakterystyczną elewację wschodnią prezbiterium przebito pięcioma otworami lancetowatymi, umieszczonymi w układzie piramidalnym, zaś od południa i północy każde przęsło chóru oraz transept oświetlały po trzy podobne otwory. Okna umieszczono pomiędzy przyporami, które wzmacniały mury wszędzie poza południową stroną korpusu i transeptu (tam stabilność konstrukcji zapewniały zabudowania klasztorne).
Wnętrza kościoła klasztornego w średniowieczu nie udało się zasklepić, wieńczyła go drewniana, otwarta więźba dachowa. Nawę główną od przestrzeni podwieżowej i chóru pierwotnie oddzielało wspaniałe, bogato zdobione lektorium (tzw. Złote Lektorium), zaopatrzone w górną galerię na którą prowadziły schody i przejścia od strony północnej i południowej. Korpus na nawy podzieliły wysokie, ostrołuczne i profilowane arkady, oparte na masywnych, ośmiobocznych w przekroju filarach. Pierwotnie przestrzeń korpusu dzieliły także drewniane przegrody, wyznaczające w nawach bocznych liczne kaplice należące do cechów i bogatych rodów. Przestrzeń umiejscowiona za lektorium dostępna była już jedynie dla zakonników. W chórze posiadali oni dwa rzędy drewnianych stall, zaś w południowej ścianie prezbiterium okazałe kamienne sedilia o trójlistnych zwieńczeniach.
Zabudowania klasztorne usytuowane były po południowej stronie korpusu nawowego, przy czym z zachodnim krańcem nawy południowej sąsiadowało skrzydło zachodnie, od południa zakończone czworoboczną wieżą mieszkalną a od wschodu graniczące z krużgankami wirydarza. Cały kompleks klasztorny otoczony był kamiennym murem z bramą wjazdową usytuowaną po stronie północno – zachodniej.
Stan obecny
Dawny kościół klasztorny stanowi dziś jeden z najważniejszych na terenie Walii przykładów dużej budowli sakralnej wzniesionej w stylistyce wczesnego gotyku (prezbiterium, transept) i dojrzałego gotyku (korpus nawowy), choć nie uniknął interwencji nowożytnych. Z XIX wieku pochodzi sklepienie prezbiterium, usunięto też jego blankowanie, zastąpione przedpiersiem osadzonym na konsolach. Częściowo przebudowana została także nawa południowa, zakrystia oraz kruchta, w nawę główną zaś wstawione zostało nowe okno zachodnie. Całkowicie współczesnym dodatkiem jest południowo – wschodnia kaplica św. Wawrzyńca, choć w jej ścianie wschodniej umieszczono przeniesione oryginalne okno z XIII wieku.
Wewnątrz korpusu kościoła spośród licznych niegdyś kaplic zachowała się jedynie północna kaplica Keyna, pierwotnie kaplica gildii szewców. Niestety nie przetrwały precyzyjne opisy konstrukcji pozłacanego lektorium oddzielającego nawę od prezbiterium. O jego skali i rozmiarach dają jedynie pogląd, zachowane ślady przejść do górnej galerii, umieszczone na zakończeniu nawy powyżej ambony i na przeciwległej ścianie, oraz kamienne konsole służące do podtrzymywania jej konstrukcji nośnej. Z pierwotnego wyposażenia kościoła zachowała się natomiast piękna, rzeźbiona, kamienna chrzcielnica z XII wieku oraz największy w Walii kamień, wydrążony do przechowywania oleju potrzebnego do zapalania ognia.
Spośród dawnych zabudowań klasztornych zachowało się jedynie dawne skrzydło zachodnie, przebudowane w okresie nowożytnym i pełniące obecnie funkcję dziekanatu i zakrystii. W XVIII i XIX wieku zostało ono przedłużone ku południowi, a jego część wieżowa pozbawiona najwyższej kondygnacji, którą później odbudowano w stylistyce wiktoriańskiej. W niższych kondygnacjach wieży widoczne jest XIV-wieczne okno zamknięte trójliściem oraz pierwotny portal, kolejnych kilka gotyckich okien przetrwało także po jej północnej stronie. Wewnątrz zachowała się średniowieczna sień z klatką schodową oraz dwa kominki (z czego jeden przeniesiony z oryginalnego miejsca).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.
Strona internetowa britishlistedbuildings.co.uk, Cathedral Church of St John the Evangelist. A Grade I Listed Building in Brecon, Powys.
Strona internetowa britishlistedbuildings.co.uk, The Deanery and Vestries, Cathedral of St John the Evangelist A Grade I Listed Building in Brecon, Powys.