Historia
Murowany kościół św. Elidyra został wzniesiony w XII lub XIII wieku, przypuszczalnie na miejscu wcześniejszej świątyni związanej ze wczesnochrześcijańską wspólnotą celtycką. W 1150 roku został przekazany przez Williama Herrizona zakonowi joannitów z pobliskiej komandorii w Slebech, za zgodą Williama of Narberth. Nadanie obejmowało kościół w „Amtrud” wraz z 52 akrami ziemi. Po kasacie zakonu w okresie reformacji, patronat nad kościołem przeszedł w ręce prywatne, a następnie, już w okresie wczesnonowożytnym, na biskupów St Davids.
W XIV wieku kościół powiększony został o transept, zbudowany zapewne na fali popularności tej części sakralnych budowli, jaka miała wówczas miejsce na terenie Walii. Następnie około przełomu XV i XVI stulecia dobudowana została wieża. Ostatnie rozbudowy związane ze schyłkowym okresem średniowiecza związane były z dostawieniem około połowy XVI wieku północnej kaplicy, zbudowanej jeszcze w stylistyce późnogotyckiej. Prace te prawdopodobnie ufundowane zostały przez Johna Elliota, dla którego rodu miała być przeznaczona późnogotycka kaplica.
Na początku XVII wieku z nieznanych powodów przebudowane i przedłużone zostało prezbiterium kościoła. Gruntowany nowożytny remont kościoła przeprowadzony został w latach 1851-1855. W jego trakcie w większości nie modyfikowano pierwotnych murów, ale przedłużono nawę. Następnie w trzeciej ćwierci XIX wieku dobudowano kruchtę, przekształcono także prawie wszystkie okna, poza otworami umieszczonymi w wieży. W 1899 roku, podczas kolejnego remontu, do kościoła dostawiona została zakrystia.
Architektura
Kościół usytuowany został na niewielkim wzniesieniu, otoczonym ogrodzonym cmentarzem i prawdopodobnie przekopem. W XII/XIII wieku składał się z dwuprzęsłowej nawy oraz z jednoprzęsłowego, węższego i niższego prezbiterium, zamkniętego na wschodzie ścianą prostą. W XIV wieku budowla uzyskała w planie kształt krzyża równoramiennego, za sprawą dobudowania do wschodniej części nawy transeptu. Być może został on połączony z prezbiterium za pomocą popularnych w Walii ukośnych przejść, lub też przy jego wschodnich ścianach funkcjonowały niewielkie kaplice. Wnętrze transeptu oraz nawy przykryto sklepieniem kolebkowym. W prezbiterium prawdopodobnie funkcjonowała otwarta więźba dachowa.
Na przełomie XV i XVI stulecia północne ramię transeptu wykorzystano jako podstawę do wzniesienia czworobocznej wieży o trzech piętrach wysokości. Nie została ona wzmocniona przyporami, ani opięta w przyziemiu ukośnym cokołem, ale zgodnie z walijską stylistyką schyłku średniowiecza zaopatrzona w krenelaż, osadzony na przedpiersiu na wydatnych kroksztynach. Ponadto jak w większości późnośredniowiecznych dzwonnic regionu Pembrokeshire, jej bryła została zwężona w górnych partiach. Komunikację pionową w wieży zapewniała spiralna klatka schodowa, osadzona w narożnik północo – zachodni, wysunięty dwoma płytkimi ryzalitami przed lico sąsiednich murów. Klatkę schodową doświetlono otworami szczelinowymi, natomiast najwyższą kondygnację z dzwonami wysokimi, choć wąskimi przeźroczami.
Powstała w połowie XVI wieku północna kaplica, o długości równej z prezbiterium i równolegle do niego usytuowana, prawdopodobnie zastąpiła starsze ukośne przejście z transeptu, a później z przyziemia wieży do prezbiterium. Ściana wschodnia kaplicy utworzyła równą elewację ze wschodnią ścianą prezbiterium, północna zrównana została z elewacją wieży. Jej wnętrze otwarto pojedynczymi arkadami zarówno na prezbiterium jak i na przyziemie wieży. Południowa arkada uzyskała prawie dwuspadową archiwoltę i lekkie sfazowanie.
Stan obecny
Kościół obecnie składa się z prezbiterium oraz z przedłużonej o prawie 8 metrów w XIX wieku czteroprzęsłowej nawy głównej, późnośredniowiecznych północnej kaplicy i wieży, neogotyckiej południowej kruchty, a także współczesnej zakrystii. Zachodnie przęsło prezbiterium i wschodnie dwa przęsła nawy pochodzą z XII lub XIII wieku, natomiast wschodnie przęsło prezbiterium dobudowano na początku XVII wieku. Niestety prawie wszystkie okna kościoła poza otworami wieży zostały zmodernizowane w okresie nowożytnym. Wewnątrz kościoła zobaczyć można późnoromańską chrzcielnicę, sklepienie nad średniowieczną częścią nawy oraz XIV-wieczne sklepienie nad południowym ramieniem transeptu. Oryginalne są również arkady transeptu oraz południowa arkada późnogotyckiej kaplicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 1/1911.
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in South Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.