Historia
Klasztor benedyktyński wraz z kościołem św. Marii powstał w latach 90-tych XI wieku, jako fundacja pierwszego normańskiego lorda Abergavenny, Hamelina de Ballona, który otrzymał władztwo (lordship) w północnym Gwent wraz z zamkiem Abergavenny od Wilhelma II. Budowla stanęła prawdopodobnie na terenie wcześniejszego miejsca kultu rzymsko – celtyckiego, lecz od początku była blisko związana z normandzkimi lordami.
Początkowo niewielki konwent, podległy macierzystemu klasztorowi z Le Mans we Francji, rozrósł się do trzynastu mnichów w drugiej połowie XII wieku, dzięki donacjom lorda Abergavenny, Williama de Braose. Kolejni miejscowi lordowie także byli dobroczyńcami kościoła. Pod koniec XII wieku przeorem klasztoru był Henryk z Abergavenny, który został obrany biskupem Llandaff, a następnie wybrano go by pomagać w koronacji króla Jana I w 1199 roku. Już jednak na początku XIV wieku konwent, obsadzony jedynie przez pięciu braci, oskarżanych o różne wykroczenia (opuszczanie klauzury, hazard, nieprzestrzeganie postu, schadzki z kobietami), znajdował się w stanie upadku, podobnie jak jego zabudowania. Sytuacja była na tyle poważna, iż oskarżany o krzywoprzysięstwo przeor Fulk Gastard, na wieść o biskupiej wizytacji ukradł klasztorne kosztowności i zbiegł. Nowym przełożonym wyznaczony został Richard z Bromwich, mnich z Worcester, a klasztor wraz z kościołem został przebudowany z fundacji Johna, lorda Hastings, który po 1319 roku odnowił i zreformował konwent, osadzając w nim przeora i 12 mnichów. Od tamtego momentu klasztor Abergavenny był bardziej niezależny od swego macierzystego klasztoru św. Wincenta w Le Mans i bracia mogli sami wybierać swojego przeora.
W 1403 roku klasztor został spalony w trakcie buntu Owaina Glyndŵra, tracąc wszystkie swe księgi i dokumenty. Kilkoro braci powróciło wówczas do Le Mans, a sytuacja w kolejnych latach była na tyle zła, iż w 1411 roku przeor musiał za zgodą Henryka IV, prosić francuski konwent o trzech dodatkowych mnichów, by móc celebrować mszę. W okresie reformacji w klasztorze było już tylko czterech mnichów i przeor. Ze względu na bliskie związki między władcami Abergavenny i dynastią Tudorów, oraz z powodu funkcjonowania przy klasztorze szkoły, jego kościół został oszczędzony i stał się świątynią parafialną, natomiast zabudowania klasztorne przeszły na osoby świeckie. W latach 1881 – 1896 przeszedł neogotycką renowację i częściową rozbudowę.
Architektura
Kościół klasztorny z XIV wieku został zbudowany na planie krzyża łacińskiego z jednonawowym korpusem o długości około 52 metrów oraz z prostokątnym w planie prezbiterium o tej samej szerokości co nawa i z dwoma ramionami transeptu o stosunkowo niewielkiej długości (co najmniej południowa ściana nawy i transeptu wykorzystywała starsze mury z XIII stulecia). Na przecięciu naw wzniesiono czworoboczną wieżę, węższą niż ramiona transeptu, zaopatrzoną w narożną smukłą wieżyczkę komunikacyjną. Do boków prezbiterium przystawiono jeszcze w średniowieczu dwie kaplice: św. Józefa po stronie północnej i św. Herberta na południu, obie otwarte dwoma arkadami do wnętrza chóru.
Zabudowania klauzury znajdowały się po południowej stronie kościoła, usytuowane w ten sposób, iż skrzydło wschodnie sąsiadowało z południowym ramieniem transeptu, a wirydarz znajdował się na południe od nawy. Układ poszczególnych pomieszczeń pozostaje nieznany, nie ma także pewności czy udało się wznieść przewidziany zakonną regułą pełny, trójskrzydłowy kompleks klauzury. Przypuszczać jedynie można, iż tradycyjnie w skrzydle wschodnim mieścił się w przyziemiu kapitularz, a na piętrze dormitorium, skomunikowane bezpośrednio z transeptem kościoła. Na zachód od kościoła i klauzury mieściły się zabudowania gospodarcze klasztoru, między innymi podłużna stodoła, usytuowana dłuższymi bokami na linii północ – południe.
Stan obecny
Zachowany do dnia dzisiejszego kościół reprezentuje styl angielskiego gotyku dekoracyjnego i wertykalnego. Niestety nie zachowało się wiele elementów z okresu normańskiego, a kościół przeszedł w okresie nowożytnym znaczne zmiany, które wpłynęły na wygląd jego bryły. Dobudowana została nawa północna, co wiązało się z rozebraniem ściany północnej korpusu i wstawieniem na jej miejsce arkad międzynawowych, usunięto także średniowieczną fasadę zachodnią, którą wzniesiono od podstaw i poprzedzono szeroką nowożytną kruchtą. Przekształceniu uległo wiele otworów okiennych, zwłaszcza w korpusie nawowym. Okna we wschodniej ścianie prezbiterium i kaplicach pochodzą z XV wieku lub są ich współczesnymi kopiami, podobnie jak pięciodzielne okno w północnej ścianie transeptu.
Spośród zabudowań klauzury przetrwało częściowo wschodnie skrzydło ze wschodnim lancetowatym oknem na wysokości dormitorium oraz z oryginalnym portalem wejściowym. Inne zamurowane dziś okna pochodzą głównie z XVI i początków XVII wieku. Na zachód od kościoła przetrwała także, choć przebudowana, dawna stodoła klasztorna, przypuszczalnie pochodząca z przełomu XV i XVI wieku.
Z pierwotnego wyposażenia kościoła zachowały się XIV-wieczne, dębowe, rzeźbione stalle, XII-wieczna chrzcielnica, XV-wieczna drewniana rzeźba Drzewa Jesse oraz jedna z największych w Walii kolekcji cennych średniowiecznych nagrobków, z których najstarsze przedstawiają Ewę de Braose z końca XIII wieku i Jana z Hastings, lorda Abergavenny zmarłego w 1324 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.