Historia
Klasztor benedyktyński wraz z kościołem św. Marii powstał w Abergavenny w późnych latach 80-tych lub w 90-tych XI wieku, jako fundacja pierwszego anglo-normańskiego lorda Abergavenny, Hamelina de Ballona, który otrzymał władztwo (ang. lordship) w północnym Gwent wraz z zamkiem Abergavenny od króla Wilhelma II. Budowla stanęła prawdopodobnie na terenie wcześniejszego miejsca kultu rzymsko – celtyckiego, lecz od początku była blisko związana z anglo-normańskimi lordami. Pierwotnie konwent podlegał także macierzystemu klasztorowi św. Wincenta i Wawrzyńca z Le Mans we Francji. Do pełnego usamodzielnienia się doszło przed 1189 rokiem, choć oba domy zakonne utrzymały w kolejnych latach wzajemne powiązania.
Klasztor pierwotnie był niewielkim założeniem, lecz dzięki donacjom lorda Abergavenny, Williama de Braose, rozrósł się w drugiej połowie XII wieku do zgromadzenia trzynastu mnichów. Kolejni miejscowi lordowie także byli dobroczyńcami klasztoru. Pod koniec XII wieku jego przeorem był Henry of Abergavenny, który został obrany biskupem Llandaff, a następnie pomocnikiem w koronacji króla Jana I w 1199 roku. Już jednak na początku XIV wieku, konwent znajdował się w stanie upadku, podobnie jak jego zabudowania. Obsadzony był jedynie przez pięciu braci, oskarżanych o różnorodne wykroczenia, takie jak opuszczanie klauzury, hazard, nieprzestrzeganie postu, schadzki z kobietami. Sytuacja była na tyle poważna, że oskarżany o krzywoprzysięstwo przeor Fulk Gastard, na wieść o biskupiej wizytacji ukradł klasztorne kosztowności i zbiegł.
Około 1319-1320 roku patronat nad klasztorem objął John de Hastings, baron Abergavenny, który za zgodą papieża Jana XXII odnowił i zreformował konwent, osadzając w nim przeora i dwunastu mnichów. Nowym przełożonym wyznaczony został Richard z Bromwich, mnich z Worcester. Ponadto z fundacji lorda gruntownie przebudowano i powiększono kościół klasztorny oraz zabudowania klauzury, a majątek rozszerzono o nowe nadania ziemskie i przywileje. Już jednak w połowie XIV wieku, w związku z wybuchem wojny stuletniej, król Edward III przejął dobra wszystkich klasztorów mających związki z zagranicznymi macierzystymi konwentami. Benedyktyni z Abergavenny odzyskali dochody w 1360 roku, lecz ponownie utracili je dziewięć lat później, w związku z rozpoczęciem kolejnego etapu działań wojennych. Sytuację gospodarczą klasztoru znacznie też pogorszyła w drugiej połowie XIV wieku epidemia czarnej śmierci.
W 1403 roku klasztor został spalony w trakcie buntu Walijczyków pod wodzą Owaina Glyndŵra, tracąc wszystkie księgi, dokumenty, ruchomy majątek i kosztowności. Kilkoro braci powróciło wówczas do Le Mans, a sytuacja w kolejnych latach była na tyle zła, iż w 1411 roku przeor William Peyto musiał za zgodą króla Henryka IV, prosić francuski konwent o trzech dodatkowych mnichów, by móc celebrować mszę. Zabudowania klasztorne musiały pozostawać zrujnowane do około 1428 roku, kiedy to papież Marcin V udzielił odpustów celem sfinansowania napraw. W kolejnych latach odbudowę i funkcjonowanie konwentu wspierali głównie miejscowi bogaci mieszczanie, dzięki którym między innymi do kościoła zakupiono nowe dzwony.
W okresie reformacji w klasztorze znajdowało się już tylko czterech mnichów i przeor, którzy osiągali dochód szacowany na 129 funtów, uzyskiwany z dzierżaw domów i sklepów w mieście, młynów, ziem, okolicznych plebani, czy dworów w Monktown, Hardwick i Llwyndu. Ze względu na bliskie związki między władcami Abergavenny i dynastią Tudorów, oraz z powodu funkcjonowania przy klasztorze szkoły, jego kościół został oszczędzony i stał się świątynią parafialną, natomiast zabudowania klasztorne przeszły na osoby świeckie, co doprowadziło z czasem do ich gruntownej przebudowy. W latach 1828-1829 dwie nawy kościoła połączono w jedną dużą przestrzeń dla protestanckich kaznodziejów, z bocznymi emporami dla wiernych. Zmiany te usunięto w latach 1881-1896, gdy kościół przeszedł neogotycką renowację i częściową rozbudowę.
Architektura
Klasztor założony został po północno – wschodniej stronie zamku, a zarazem po wschodniej stronie średniowiecznego miasta, poza obrębem jego pierwotnych obwarowań drewniano – ziemnych i murów obronnych z drugiej połowy XIII wieku. Miasto ograniczało tereny benedyktynów od zachodu, na wschodzie natomiast przestrzeń klasztoru sięgała płynącej południkowo rzeki Gavenny, znajdującej kilkaset metrów dalej ujście do rzeki Usk. Po stronie północnej przy klasztorze przebiegała droga zmierzająca do jednej z bram miejskich. Dużo większy obszar klasztor zajmował na południu, gdzie sięgał młynów pod zamkowym wzniesieniem.
Kościół klasztorny z XIV wieku został zbudowany na planie krzyża łacińskiego, złożonego z jednonawowego korpusu o długości około 52 metrów, z prostokątnego w planie prezbiterium o zbliżonej szerokości do nawy i z dwóch ramion transeptu o stosunkowo niewielkiej długości, przy czym co najmniej południowa ściana nawy i transeptu wykorzystywała starsze mury z XII lub XIII stulecia. Na przecięciu naw wzniesiono czworoboczną wieżę, węższą niż ramiona transeptu, zaopatrzoną w narożną smukłą wieżyczkę komunikacyjną. Do boków prezbiterium przystawiono jeszcze w XIV wieku dwie prostokątne kaplice: św. Józefa po stronie północnej i św. Herberta na południu, obie otwarte dwoma arkadami do wnętrza chóru. Prawdopodobnie w późnym okresie średniowiecza do korpusu dobudowano od północy nawę boczną, którą przykryto wspólnym dachem dwuspadowym ze starszą częścią kościoła.
Zabudowania klauzury znajdowały się po południowej stronie kościoła, usytuowane w ten sposób, iż skrzydło wschodnie sąsiadowało z południowym ramieniem transeptu, a wirydarz znajdował się na południe od nawy. Układ poszczególnych pomieszczeń pozostaje nieznany, nie ma także pewności czy udało się wznieść przewidziany zakonną regułą pełny, trójskrzydłowy kompleks klauzury. Przypuszczać jedynie można, iż tradycyjnie w skrzydle wschodnim mieścił się w przyziemiu kapitularz, a na piętrze dormitorium, skomunikowane bezpośrednio z transeptem kościoła. Na zachód od kościoła i klauzury mieściły się zabudowania gospodarcze klasztoru, między innymi podłużna stodoła, usytuowana dłuższymi bokami na linii północ – południe.
Stan obecny
Zachowany do dnia dzisiejszego kościół klasztorny reprezentuje styl angielskiego gotyku dekoracyjnego i wertykalnego. Niestety nie zachowało się wiele elementów z okresu romańskiego, a kościół przeszedł w okresie nowożytnym znaczne zmiany, które wpłynęły na wygląd jego bryły. W największym stopniu przebudowywany był korpus nawowy, w części północnej w XIX wieku wymurowany od podstaw. Usunięto także średniowieczną fasadę zachodnią, którą wpierw przekształcono na barokową, a następnie na neogotycką, poprzedzoną szeroką nowożytną kruchtą. Przekształceniu uległo wiele otworów okiennych, zwłaszcza w korpusie nawowym. Okna we wschodniej ścianie prezbiterium i kaplicach pochodzą z XV wieku lub są ich współczesnymi kopiami, podobnie jak pięciodzielne okno w północnej ścianie transeptu. Z XIV stulecia zachowały się arkady podwieżowe oraz arkady między kaplicami i prezbiterium.
Spośród zabudowań średniowiecznej klauzury przetrwało częściowo wschodnie skrzydło ze wschodnim lancetowatym oknem na wysokości dormitorium oraz z oryginalnym portalem wejściowym. Inne, zamurowane dziś okna, pochodzą głównie z XVI i początków XVII wieku. Na zachód od kościoła przetrwała także dawna stodoła klasztorna, z rdzeniem murów pochodzącym z połowy XIV wieku, przebudowanym po spaleniu na początku XV stulecia i niestety przekształconym w nowożytny dom mieszkalny w XVI lub XVII wieku.
Z pierwotnego wyposażenia kościoła zachowały się dębowe, wykonane w XV wieku stalle, pokryte od frontu i na zapleckach dekoracją ślepych maswerków, XV-wieczna drewniana rzeźba Drzewa Jessego (prawdopodobnie część dawnej nastawy ołtarzowej) oraz jedna z największych na terenie Walii kolekcji cennych średniowiecznych nagrobków, z których najstarsze i najcenniejsze przedstawiają Evę de Braose z drugiej połowy XIII wieku, Johna of Hastings, lorda Abergavenny zmarłego w 1325 roku, sir Lawrence’a Hastingsa i sir Williama de Hastings, obu zmarłych w 1348 roku, czy sir Williama oraz lady Gwladys z połowy XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
An Anatomy of a Priory Church: The Archaeology, History and Conservation of St Mary’s Priory Church, Abergavenny, red. G.Nash, Oxford 2015.
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.