Historia
Na przełomie IV i V wieku n.e. Whithorn było istotnym handlowym ośrodkiem rodzimej, bretońskiej społeczności, w którym w 431 roku miano pochować świętego Niniana. Według żyjącego kilkaset lat później mnicha i kronikarza Bedy Czcigodnego miał on w Whithorn przed śmiercią ufundować wspaniały kościół. Z czasem do jego umieszczonego w kaplicy grobu zaczęły przybywać rzesze pielgrzymów szukających uleczenia za pomocą wstawiennictwa świętego zmarłego. W VIII wieku tereny południowo – zachodniej Szkocji przeszły pod władzę Anglosasów z Northumbrii, którzy przejęli kontrolę nad sakralnymi ośrodkami osadzając w nich własnych księży i mnichów. Do lat 30-tych VIII wieku northumbryjski mnich Pecthelm, przyjaciel Bedy Czcigodnego, wyznaczony został tamtejszym biskupem a Whithorn uzyskało rolę głównego kościoła Galloway. Anglosasi przejęli również entuzjastycznie kult św. Niniana, prawdopodobnie w celu asymilacji z miejscową ludnością. W Whithorn wznieśli okazały drewniany kościół oraz kamienno – glinianą kaplicę, najpewniej przeznaczoną na relikty św. Niniana. Obie te budowle funkcjonowały z datków pielgrzymów do pożaru z około 840 roku, być może spowodowanego najazdem wikingów.
Do X wieku szlaki morskie zostały opanowane przez nordyckich najeźdźców, a skandynawscy osadnicy dołączyli do mieszanej populacji Whithorn. Odbudowana kaplica św. Niniana o dziwo wciąż wówczas funkcjonowała wraz z pobliską społecznością monastyczną która się nią opiekowała, mimo iż w osadzie odkryto liczne ślady wikińskiej bytności. Panowanie Skandynawów nad Galloway zakończyło się około początku XII wieku za sprawą kampanii wojennych szkockiego króla Aleksandra I. Następnie w 1128 roku Fergus z Galloway wyznaczył Gilla Aldhana na biskupa Whithorn oraz osadził przy kaplicy św. Niniana społeczność augustiańską. Augustianie długo nie przetrwali w Whithorn, już w 1175 roku zostali zastąpieni przez premonstratensów (norbertanów), prawdopodobnie przybyłych z pobliskiego opactwa Soulseat. W Whithorn utworzyli oni konwent przy biskupiej siedzibie, katedrze i kaplicy ze szczątkami świętego. Kościół katedralny i klasztorny otrzymał znaczne dochody z okolicznych parafii oraz od napływających do św. Niniana pielgrzymów. Wpływy te przeznaczano między innymi na rozbudowę świątyni, prowadzoną od około 1200 roku, kiedy to powiększona katedra wchłonęła sanktuarium św. Niniana, przekształcone w kryptę pod prezbiterium nowego kościoła.
W 1302 roku Whithorn odwiedzić miał przyszły angielski król Edward II, będący z wojskiem w drodze do okupowanej Szkocji. Według tradycji Szkoci mieli próbować udaremnić mu wywiezienie świętego obrazu Niniana, lecz ten rzekomo wkrótce cudownie sam powrócił. W 1329 roku do Whithorn udać się miał natomiast szkocki król Robert I Bruce, szukający uzdrowienia na trzy miesiące przed śmiercią. Jego syn Dawid II także odwiedził klasztor, tym razem według legendy w celu usunięcia strzały jaka utknęła w jego ciele podczas bitwy pod Neville’s Cross i nie chciała dać się usunąć aż do wizyty w klasztorze w 1357 roku. Oprócz królewskich wizyt do Whithorn wciąż przybywały wielkie ilości zwykłych pielgrzymów, dzięki czemu osada rosła i bogaciła się, a wraz z nią klasztor. W XIII wieku oprócz biskupa i przeora mieszkać w nim miało 20 zakonników.
W 1408 roku w klasztorze mieszkało już tylko 12 premonstratensów, a kościół opisywany był jako podupadły. Papież nakazał wówczas przeznaczyć połowę dochodów przeoratu na naprawy. Odnowiony kościół i klasztor szczyt ponownego rozkwitu przeżył dzięki częstym wizytom króla Jakuba IV na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to zaczęto budowę wielkiej kaplicy przy prezbiterium katedry, z której pielgrzymi mogli obserwować główne sanktuarium.
Kres klasztoru nastąpił wraz ze zwycięstwem w Szkocji reformacji, choć problemy zaczęły się już od 1514 roku, kiedy to zmarł ostatni prawdziwy przeor Henry Madowell. Po nim Whithorn zarządzane było przez świeckich administratorów szukających możliwości do szybkiego wzbogacenia. W 1560 roku konwent premonstrateński został rozwiązany, kaplicę św. Niniana zniszczono w trakcie rozruchów, a kościół zamknięto, przez co do końca XVI wieku znalazł się już w ruinie. Biskup Galloway, Alexander Gordon, przeszedł na stronę reformatorów, podobnie jak część z ostatnich 11 mnichów, zaś pozostawione zabudowania stały się własnością rodu Flemingów, a od 1569 roku lorda Roberta Stewarta, nieślubnego syna króla Jakuba V. Dopiero na początku XVII wieku przeprowadzono pierwsze naprawy korpusu nawowego dawnego kościoła klasztornego i katedralnego, prawdopodobnie przeprowadzone z inicjatywy Gavina Hamiltona, którego Jakub VI w 1610 roku uczynił biskupem. Niestety wschodnia część kościoła została całkowicie porzucona i następnie rozebrana, zachodnia zaś od 1690 roku służyła protestanckiej społeczności. Funkcję fary przestała pełnić w 1822 roku, gdy w pobliżu, na miejscu dawnego wirydarza, wzniesiono nowy kościół.
Architektura
Klasztor założony został na w miarę płaskim terenie po południowej stronie niewielkiego strumienia Kelt. U schyłku średniowiecza składał się z kościoła i położonych po jego północnej stronie zabudowań klauzury, otaczających trzema skrzydłami i krużgankami czworoboczny wirydarz. W obrębie klasztoru poza klauzurą znajdowały się również liczne zabudowania gospodarcze (domostwa rzemieślników, stodoły, obory, spichrze), zabudowania związane z obsługą pielgrzymów, a także ogrody, sady i cmentarz. Przed budową około 1200 roku przy chórze kościoła sanktuarium św. Niniana, jego szczątki złożone były w osobnej, wolnostojącej na niewielkim pagórku świątyni, później przekształconej w kryptę.
Kościół był budowlą dość nietypową, o skromnej partii zachodniej i mocno rozbudowanej części wschodniej. Od zachodu znajdował się jednonawowy korpus o wymiarach 9,1 x 7,6 metra, który od wschodu sąsiadował z transeptem zaopatrzonym w boczne kaplice i przypuszczalnie niewysoką wieżę, za którym znajdował się trójnawowy, pięcioprzęsłowy chór zakończony na wschodzie węższym, czworobocznym sanktuarium św. Niniana, z zewnętrznymi elewacjami wzmocnionymi pięcioma masywnymi przyporami. Od południa dostawiono do niego późnogotycką, dwuprzęsłową kaplicę, na północy natomiast z narożnikiem stykała się niewielka ale dwukondygnacyjna zakrystia.
W średniowieczu korpus nawowy był głównym miejscem kościoła dostępnym dla zwykłych świeckich ludzi, odgrodzonym na wschodzie przegrodą lektorium od chóru. Nietypowo dla kościołów katedralnych otrzymał tylko jedną nawę, oświetlaną od XV wieku dużymi ostrołucznymi oknami od południa i jednym od zachodu. Wejście do niego od XV wieku prowadziło poprzez wspaniały XII-wieczny portal, przeniesiony najpewniej z południowej ściany prezbiterium, osadzony w zachodniej części południowej ściany nawy. Szeroki na 1,2 metra, miał uskokową formę z półkolumnami po bokach przejścia, na których kapitelach i abakusach osadzona została półkolista, także uskokowa archiwolta, zdobiona na klińcach wzorami w jodełkę i różnorodnymi motywami podobnymi do kwiatów (w trakcie przenoszenia kilka klińców zostało zastąpionych bardziej surowymi, jeden umieszczono do góry nogami, a jeden zastąpiono nieobrobionym kamieniem).
Z powodu specyfiki klasztoru Whithorn jako miejsca pielgrzymkowego, wierni przez nawę dopuszczani byli bokiem do wschodniej części kościoła, gdzie schodzili do umieszczonej pod głównym ołtarzem krypty sanktuarium św. Niniana, a następnie wychodząc okrążali środkową część chóru z drugiej strony, by nie zakłócać pochodu kolejnych pielgrzymów. Wewnątrz krypta była przykryta sklepieniem podtrzymywanym przez środkową kolumnę.
Stan obecny
Do czasów współczesnych spośród całego założenia przetrwała nawa kościoła, widoczna w postaci trwałej, niezadaszone ruiny, z murami obwodowymi i kilkoma detalami architektonicznymi (romański portal wejściowy – przeniesiony z innego miejsca, portal wczesnogotycki, ościeża okienne, wnęki nagrobkowe). Jej wschodnia ściana zbudowana została w okresie nowożytnym na miejscu dawnego lektorium. Dalej na wschód, rozdzielone współczesną ścieżką i nagrobkami cmentarza, znajdują się pozostałości dawnego prezbiterium kościoła klasztornego oraz sąsiedniej kaplicy i zakrystii, widoczne na poziomie dolnych partii murów. Niestety nawet te niewysokie relikty w górnych partiach są efektem XIX-wiecznych prac renowacyjnych, w części oryginalna pozostaje natomiast krypta (z przebudowanym sklepieniem), obok której niski mur fundamentowy, nadbudowany około 1880 roku, wyznacza pozycję starszego, odkrytego w trakcie badań archeologicznych kościoła, przypuszczalnie datowanego na VIII wiek. Przy głównej ulicy obok opactwa znajduje się jeszcze przebudowany budynek bramny z zachowanym przejazdem i portalem z XV wieku, a na obszarze dawnego klasztoru duża liczba średniowiecznych, zdobionych krzyży i ich fragmentów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cox A., Gall S., Yeoman P., Whithorn Priory and St Ninian’s Chapel & Cave, Edinburgh 2005.
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fourth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume I), county of Wigtown, Edinburgh 1912.