Historia
Ziemie na których wzniesiono zamek Urquhart, pierwotnie zwane Airchartdan (co oznacza „przy lesie” lub „nieopodal gąszczu”) zasiedlone były już w VI wieku przez lud Piktów, pośród których około 580 roku akcję chrystianizacyjną prowadził św. Kolumban. W 1230 roku król Aleksander II podarował władztwo (lordship) Urquhart możnej rodzinie Durwardów, jednemu z normańskich rodów, które sprowadzone do północnej Szkocji miały wspierać słaby tam jeszcze autorytet władcy. Działo się to dwa lata po zdławieniu wielkiego buntu antykrólewskiego ludności regionu Moray, Aleksander II potrzebował więc silnych, lojalnych sojuszników i bezpiecznych siedzib, które ugruntują jego władzę. Dobra związane z wzniesionym wówczas zamkiem były bardzo rozległe, obejmowały żyzne ziemie Glen Urquhart i Glen Moriston, na których znajdowały się również lasy pełne zwierzyny łownej (Cluny Forest) i wysokie góry na zachodzie. Pomimo tego zamek nie był główną siedzibą Durwardów, preferujących swą siedzibę w Coull.
Alan Durward, pierwszy właściciel Urquhart, zmarł w 1275 roku bez męskiego potomka. Jego dobra powróciły do rąk królewskich, zaś Aleksander II podarował je Johnowi Comynowi, lordowi Badenoch i Lochaber. Comynowie byli jedną z najbardziej wpływowych rodzin w XIII-wiecznej Szkocji. Dokonali znacznej rozbudowy zamku wznosząc budynek bramny, aulę i wieżę – donżon. Nie byli jednak właścicielami Urquhart zbyt długo. Śmierć Aleksandra II w 1286 roku, a cztery lata później jego wnuczki Małgorzaty, zapoczątkowała w Szkocji wielki kryzys dynastyczny, który doprowadził do angielskiej interwencji i wybuchu tzw. pierwszej wojny o szkocką niepodległość. Z nadania angielskiego króla Edwarda I władcą Szkocji został John Balliol, lord Galloway, którego głównymi zwolennikami na północy byli Comynowie. Gdy zwasalizowany Balliol poważył się na próbę samodzielności odmawiając udziału w angielskiej wyprawie do Francji, wojska Edwarda najechały w 1296 roku Szkocję i zmusiły go do abdykacji. Pośród licznych zamków zajętych przez Anglików znajdował się wówczas także Urquhart.
Pierwszą próbę odbicia zamku Szkoci podjęli w 1297 roku. Miejscowy możny, sir Andrew Moray, poprowadził swych ludzi do nocnego ataku, który pomimo zabicia dwóch Anglików zakończył się niepowodzeniem i wycofaniem. Ówczesny dowódca angielskiego garnizonu, sir William FitzWarine, niedługo później i tak opuścił północną Szkocję, gdyż mianowany został zarządcą zamku Stirling, Urquhart natomiast do 1303 roku w bliżej nieznanych okolicznościach znalazło się w rękach Szkotów, którzy na krótko odzyskali inicjatywę po zwycięstwie Williama Wallace w bitwie o most Stirling. W 1303 roku Edward I ponownie najechał Szkocję, a Anglicy rozpoczęli oblężenie Urquhart, zakończone kapitulacją sir Alexandra Forbesa. W kolejnym roku Comynowie postanowili nawiązać pokojowe stosunki z Edwardem, dzięki czemu angielski władca mianował zarządcą Urquhart sir Alexandra Comyna z Badenoch. Jego krewniak, John Comyn, był jednym z pretendentów do korony szkockiej, zamordowanym przez Roberta Bruce w 1306 roku. Robert zdołał się koronować, po czym ruszył na północ usuwając swych rywali z rodu Comynów. W Urquhart osadzony został wówczas Thomas Randolph, bratanek Roberta i jego wierny sojusznik.
W kolejnych latach XIV wieku Urquhart stanowiło własność królewską, choć przez szkockiego monarchę odwiedzone było tylko raz, w 1342 roku gdy na zamku pojawił się Dawid II. Na codzień warownią opiekował się zarządca (konstabl), odpowiedzialny za utrzymywanie obwarowań budowli, jej zaopatrzenie i funkcjonowanie. Spośród XIV-wiecznych zarządców wyróżnił się sir Robert de Lauder, który w 1334 roku obronił zamek przed Anglikami, i który zarządzał Urquhart do 1359 roku, kiedy to zastąpiony został przez swego wnuka. Król Robert II podarował zamek Davidowi, earlowi Strathearn, swemu czwartemu synowi, lecz do 1384 roku Urquhart znajdowało się już w rekach jego starszego brata, Alexandra Stewarta, earla Buchan. Choć Stewart nie zapisał się w historii zbyt chlubnie (zwany był z powodu swoich występków Wilkiem z Badenoch), to jego stosunki z zarządcami Urquhart były dobre, a sam zamek osiągnął wówczas szczyt rozwoju.
W 1395 roku zamek został najechany i zdobyty przez Alastaira Carracha, brata Donalda, lorda Isles, władającego wraz z klanem MacDonaldów zachodnimi wyspami Szkocji. Nie wiadomo czy był to element szerszej kampanii mającej na celu późniejsze zajęcie przez nich hrabstwa (earldom) Ross w północnej części Szkocji, czy tylko oportunistyczna wyprawa w celu doraźnych korzyści. Próby usadowienia się MacDonaldów w Ross ostatecznie powstrzymane zostały w 1411 roku w bitwie pod Harlaw, dzięki czemu Urquhart powróciło pod władzę królewską scedowaną na zarządców (konstablów), a od 1420 roku na earlów Mar. W 1437 roku kolejny z klanu MacDonaldów, Alexander, wykorzystując śmierć zamordowanego króla Jakuba I podjął próbę zajęcia Urquhart, ale bez sukcesu. Zarządcą zamku pozostawał wówczas Thomas Oglivy, przy czym Urquhart pełniło już wówczas rolę podrzędną w stosunku do zamku w Inverness, stopniowo tracąc na znaczeniu.
W 1452 roku syn Alexandra MacDonalda, John MacDonald, wykorzystał słabe rządy Jakuba II i zagarnął zamki Ruthven, Inverness oraz Urquhart. Szkocki władca niezdolny był do zdecydowanej reakcji militarnej, oficjalnie podarował więc Urquhart Johnowi na czas życia. Nienasycone ambicje MacDonalda doprowadziły go do kłopotów, gdy w 1476 roku wyszedł na jaw jego tajny pakt z angielskim królem Edwardem IV. Pozbawiony został wówczas hrabstwa (earldom) Ross, zaś Urquhart przekazane zostało Georgowi Gordonowi, drugiemu earlowi Huntly, najznaczniejszej osobistości w północno – wschodniej części Szkocji. Ten nie uważał zamku za zbyt ważny i wydzierżawił go sir Duncanowi Grantowi z Freuchie. W 1485 roku Duncan przekazał Urquhart swemu wnukowi Johnowi zwanemu Czerwonym Bardem. Choć jego główną siedzibą był zamek Grant, John po raz pierwszy od dłuższego czasu zaprowadził w miejscowych dobrach porządek, był też jednym z ostatnich którzy zainwestowali w prace naprawcze i budowlane na zamku. Prawdopodobnie to w jego czasach odnowiony został stary donżon, przekształcony na późnośredniowieczną wieżę mieszkalną.
W 1513 roku Szkoci ponieśli wielką klęskę z Anglikami w bitwie pod Flodden, na skutek której zginął król Jakub IV. Niestabilną sytuację w królestwie wykorzystał Donald MacDonald z Lochalsh, który najechał i spustoszył ziemie Grantów, zdobył Urquhart i w trakcie trzyletniego tam pobytu prawie całkowicie rozgrabił miejscowe dobra. Kolejne najazdy miały miejsce w 1543 i 1545 roku w wykonaniu MacDonaldów z Clanranald, Glengaryy, Keppoch i MacIain. Tak zwany Wielki Najazd był ostatnim jaki dotknął Urquhart, Grantowie mogli więc podjęć się stopniowej, choć jedynie częściowej odbudowy zamku.
W XVII wiek zamek nie był główną siedzibą Grantów, co z czasem doprowadziło do zaniedbań. Równocześnie w kraju narastały konflikty religijno – polityczne, które dosięgły Urquhart w 1644 roku, gdy zamek najechały protestanckie oddziały z Inverness. Zamek był wówczas własnością Mary Ogilvy, wdowy po lairdzie Freuchie i matki Jamesa Granta, niepopularnej nawet pośród własnych poddanych. Na skutek najazdu budowla została ogołocona z wszelkiego ruchomego dobytku i porzucona. Gdy w 1650 roku w okolicy działały wojska Olivera Cromwella nie zdecydowały się one nawet na zainstalowanie na zamku swego garnizonu.
Po raz ostatni zrujnowana budowla doświadczyła działań wojennych w 1689 roku. Wtedy to w jej murach zakwaterowano trzy dowodzone przez Grantów kompanie, które zaatakowane zostały przez jakobickie wojska wierne dynastii Stewartów. Atak nie powiódł się, Jakobitów rozbito rok później pod Cromdale, zaś zamek został w 1692 roku wysadzony w powietrze przez opuszczający go garnizon Grantów, by uniemożliwić w przyszłości jego ewentualne zajęcie. Pozostawione zabudowania częściowo zostały rozgrabione przez okoliczną ludność szukającą materiałów budowlanych, a częściowo zdegradowane przez przyrodę podczas wielkiej burzy z 1715 roku, która doprowadziła do zawalenia części wieży mieszkalnej.
Architektura
Zamek zbudowany został na cyplu lądu u zachodniego brzegu Loch Ness, tuż poniżej niewielkiej zatoki Urquhart w której ujście znajdowały rzeki Enrick i Coiltie, a także mniejszy strumień Caochan Ruadh. Nieregularną przestrzeń cypla zajmowały dwa niezbyt wysokie wzgórza, jedno w części północno – wschodniej, drugie po stronie południowo – zachodniej, przy czym nieco wyższe było to drugie, a oba odcięte zostały od terenu po zachodniej stronie przez szeroki na 7,6 metrów przekop. Po części był on naturalnym wgłębieniem, poszerzonym i pogłębionym ludzką ręką, w ten sposób iż otoczył także cypel lekkim półkolem od południowego – zachodu. Po stronie północnej i wschodniej zabezpieczeniem było skaliste i strome wybrzeże, formujące bardziej piaszczystą, dogodną do przybijania łodzi plażę pośrodku wschodniej strony, w miejscu siodła pomiędzy dwoma wzgórzami. Całość założenia zajmowała około 150 x 45 metrów formując w planie kształt zbliżony do ósemki.
Najstarsza murowana część zamku wzniesiona została na wyższym, południowym wzgórzu. Około połowy XIII wieku po krawędziach jego szczytu poprowadzono obwód murów obronnych o kształcie w planie zbliżonym do wydłużonego na linii północ – południe czworoboku, z którego obrębu na północy przed kurtyny wysunięta była nieregularna wieża. Wewnątrz mur zamykał dość wąski dziedziniec, w całości wypełniony drewnianą lub szachulcową zabudową mieszkalną. Z murowanym rdzeniem zamku połączone były drewniane obwarowania otaczające całość cypla, wewnątrz których zlokalizowano gospodarcze i pomocnicze zabudowania podzamcza (górnego w południowej części cypla, na wschód od jego najstarszego rdzenia, oraz dolnego podzamcza w części północnej).
W późnych latach XIII wieku palisada lub częstokół podzamcza zastąpiony został kamiennym murem obronnym. W okresie tym osiedlenie zamku przesunięto ku północnej części założenia, zapewne ze względu na zbyt małą ilość miejsca dostępną na południowym wzgórzu. Południowe wzgórze utraciło na znaczeniu aż do XV wieku, kiedy to ze względu na częste najazdy ponownie większe znaczenie zaczęto przywiązywać do obronności. Natomiast położone po jego wschodniej stronie tzw. górne podzamcze przez praktycznie cały okres funkcjonowania zamku służyło głównie jako gospodarcze zaplecze, mieszczące drewniane zabudowania piekarni, browaru czy też stajni. W XIV wieku tuż nad skalistymi skarpami brzegu jeziora wzniesiono podłużny, załamany po stronie północnej, murowany budynek. Pełnił on wiele rożnych funkcji, między innymi służąc jako kuźnia. W północnej części górnego podzamcza, w zwężeniu pomiędzy oboma wzgórzami we wschodniej kurtynie muru utworzono furtę prowadzącą na plażę gdzie funkcjonowała przystań. Z furtą sąsiadował niewielki budynek dostawiony do wewnętrznej ściany muru, przypuszczalnie przeznaczony do składowania materiałów związanych z funkcjonowaniem wspomnianej przystani.
Główna brama wjazdowa do zamku już od XIII wieku znajdowała się po jego zachodniej stronie, u podnóża północnego wzgórza, a zarazem w niewielkiej odległości od stoku wzniesienia południowego. Na przełomie XIII i XIV wieku ta początkowo prosta konstrukcja drewniana w związku ze wzrastającym znaczeniem północnej części zamku, została przekształcona w okazały zespół bramny. Składał się on z dwóch podłużnych, podkowiastych baszt o zaoblonych czołach, flankujących położony pomiędzy nimi przejazd bramny. Konstrukcja ta przypominała więc bardzo bramę zamku Kildrummy oraz budowle bramne wzniesione w Anglii i Walii (np. Harlech). Bramę poprzedzono murowanym mostem, a w zasadzie solidną kamienną groblą, poprowadzoną w poprzek przekopu. Pośrodku posiadała ona lukę na którą opadała zwodzona część mostu, zainstalowana na bocznych ścianach szyi przedbramia. W przedbramiu tym umieszczono także od północy i południa dwie furty pozwalające na wyjście nad brzeg przekopu. Zewnętrzny, półkoliście zwieńczony portal bramy chroniony był broną obsługiwaną z pomieszczenia na piętrze i opuszczaną w specjalnych wyżłobieniach w murze. Dalej w głębi szerokiego przejazdu znajdowały się albo drewniane dwuskrzydłowe wrota, ale otwierana ruchem wahadłowym żelazna krata, przy czym przestrzeń pomiędzy broną a wrotami od góry mogła być ostrzeliwana z otworów umieszczonych w płaskim stropie. Tylna część przejazdu od północy połączona była z pomieszczeniem straży w baszcie północnej, której garnizon oprócz kontroli bramy zajmował się więźniami umieszczanymi w przybudówce po stronie północnej, po zewnętrzne stronie kurtyny muru. Drugie pomieszczenie w przyziemiu, usytuowane w baszcie południowej, dostępne było od strony dziedzińca. Oba były podsklepione. Pierwsze piętro budynku bramnego zajmowane było przez dwa pomieszczenia mieszkalne z których jedno służyło jako aula (hall), a drugie sypialnia z łożem umieszczanym w dużej wnęce. Oba te pomieszczenia ogrzewane były kominkami i wyposażone w latryny. Przestrzeń pomiędzy basztami, dokładnie nad przejazdem bramnym zapewniała pierwotnie dostęp do wspomnianej izby z obsługą mechanizmu brony. Drugie piętro zespołu bramnego wypełniały dodatkowe pomieszczenia mieszkalne, nad którymi znajdowało się przykryte dwuspadowym dachem poddasze budynku bramnego i osobne dachy ponad obiema basztami. Całość otaczała galeria obronna chroniona przedpiersiem z krenelażem.
Podzamcze dolne na przełomie XIII i XIV wieku stało się sercem zamku. W jego północnym, narożnym krańcu wzniesiona została czworoboczna wieża – donżon, od południa sąsiadująca z powstałą nieco później czworoboczną wieżyczką, być może latrynową (umieszczoną jednak w całości po wewnętrznej stronie muru obronnego), kolejne zaś zabudowania otoczyły trzema skrzydłami północne wzgórze od strony wschodniej, gdzie usytuowane zostały przy nabrzeżnych skarpach. Mieściły one między innymi wielką aulę usytuowaną w środkowym skrzydle. Ten najstarszy z trzech budynków miał dwie kondygnacje: dolną pełniącą rolę spiżarni i magazynu, oraz górną gdzie urządzano uczty, ceremonie, ważne spotkania. Ta duża sala otwarta była na więźbę dachową i ogrzewana centralnie położonym, otwartym paleniskiem, osadzonym na murowanej podstawie wypełniającej pomieszczenie przyziemia. W późniejszych latach XIV wieku po południowej stronie dostawiono kuchnię, od północy zaś komnatę mieszkalną, do której właściciel zamku mógł się wycofać od zgiełku w auli. Nieco zagadkową konstrukcją był ryzalit po wschodniej stronie zabudowań, wysunięty w stronę jeziora. Miał on pełne mury w przyziemiu i żadnych widocznych otworów powyżej. Być może pełnił rolę masywnej przypory, zaś jego zwieńczanie mogło mieć formę wieżyczki kontrolującej wody jeziora. Na samym północnym wzniesieniu znalazł się pojedynczy, prostokątny w planie budynek identyfikowany z zamkową kaplicą. W XV wieku powtarzające się najazdy doprowadziły zabudowania we wschodniej części dolnego dziedzińca do znacznej ruiny. Najdłużej z nich funkcjonował budynek środkowy z aulą, w bliżej nieznanym okresie odbudowany, jednak już w XVI wieku wszystkie trzy skrzydła zostały porzucone.
Na początku XVI wieku północna część dolnego dziedzińca ze starym donżonem na czele została gruntownie przebudowana. Część tą odcięto od reszty zamku niskim murem z dwoma prostokątnymi budynkami umieszczonymi na ciasnym dziedzińczyku. Zachodni z nich posiadał na obu końcach kominki, mógł więc być nową kuchnią, wschodni natomiast, powstały na miejscu starszej wieżyczki latrynowej, był albo spiżarnią, piekarnią albo także kuchnią. Na miejscu donżonu wzniesiono typową dla Szkocji późnośredniowieczną okazałą wieżę mieszkalną, zwaną wieżą Granta.
Wieża mieszkalna otrzymała wymiary 12,4 x 10,9 metrów, jednak z racji usytuowania w narożniku zamku, tuż przy nadbrzeżnej skarpie, nie była w planie regularnym czworobokiem, gdyż kurtyna muru ścięła narożnik północno – wschodni. Umieszczono w niej pięć kondygnacji z wejściem prowadzącym bezpośrednio do drugiej, która znajdowała się na poziomie dziedzińca. Wejście to poprzedzono zwodzoną kładką przerzucaną nad rowem wykopanym tuż przed wieżą oraz ochraniano machikułami utworzonymi z konsoli podtrzymujących przedpiersie. W kondygnacji wejściowej wieży mieściła się sień, ogrzewana dużym kominkiem osadzonym w ścianie południowej i przykryta drewnianym stropem. Wąska, spiralna klatka schodowa prowadziła w dół do słabo oświetlonej piwnicznej spiżarni, przykrytej sklepieniem kolebkowym. Prawdopodobnie była ona częścią starszego donżonu, jako że jej bardzo masywne mury miały od 2,4 do prawie 3 metrów grubości. W jej wschodniej ścianie utworzono furtę wiodącą nad brzeg, podobnie jak główne wejście chronioną od góry machikułami. Z parteru druga, nieco szersza spiralna klatka schodowa wiodła na drugie, przykryte drewnianym stropem piętro, dalej na podsklepione piętro trzecie a w końcu na poziom poddasza i dookolnej galerii obronnej. W jej narożnikach pod koniec XVI wieku utworzono sporej wielkości czworoboczne bartyzany. Ich rola obronna była znikoma, przede wszystkim służyły jako kwatery dla straży, która mogła ogrzewać się w nich kominkami.
Stan obecny
Urquhart uchodzi dziś za jeden z najbardziej znanych i najliczniej odwiedzanych zamków na terenie Szkocji, co po części zawdzięcza rozgłosowi przyległego akwenu Loch Ness. Zachował się w formie zaawansowanej ruiny o czytelnym układzie i rozmieszczeniu pomieszczeń na poziomie przyziemia. Spośród licznych zabudowań w najlepszym stanie przetrwała późnośredniowieczna wieża mieszkalna w północnej części założenia, niestety pozbawiona większości ściany południowej, zawalonej w trakcie wichury z 1715 roku. Ponadto wyróżniają się dwie najniższe kondygnacje zespołu bramnego oraz budynek dawnej wielkiej auli we wschodniej części dolnego dziedzińca z widoczną do wysokości kilku metrów ścianą od strony jeziora. Przetrwał też fragment kurtyny z furtą wodną oraz ściana południowa budynku na dziedzińcu górnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bridgland N., Urquhart Castle and the Great Glen, London 2005.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Owen K., Urquhart Castle, Edinburgh 2012.
Reid S., Castles and tower houses of the Scottish clans 1450-1650, Oxford 2006.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.