Historia
Kościół Świętego Zbawiciela ufundowany został jako prywatna kaplica w 1446 roku, przez sir Davida Murraya z Tullibardine, w pobliżu jego rodowej siedziby. Ustanowił on przy kościele prepozyta i kilka prebend dla duchownych, którzy mieli za zadanie odprawiać modły za dusze patrona i jego rodziny, choć nigdy nie udało się oficjalnie ustanowić w Tullibardine kolegium księży, co było pod koniec średniowiecza bardzo popularnym zjawiskiem pośród szkockiej wyższej szlachty. David Murray zmarł kilka lat później i został pochowany w kaplicy.
W 1455 roku syn Davida, sir William Murray uposażył przy kaplicy dodatkowego księdza. Być może właśnie wówczas pierwotna, niewielka budowla powiększona została o wieżę, choć częściej jej budowę przypisuje się wielkiej przebudowie prowadzonej przez wnuka sir Davida Murraya. Mianowicie pod koniec XV wieku w czasach sir Andrew Murraya i jego żony Margaret Barclay dostawione zostały boczne kaplice o charakterze transeptu, ozdobione tarczami herbowymi pary fundatorów. W takiej formie budowla dotrwała do reformacji, która w Szkocji ostatecznie zwyciężyła w 1560 roku.
Kościół przetrwał zawieruchę okresu reformacji dzięki temu że Murrayowie pozostali rodem katolickim i wykorzystywali budowlę jako kaplicę grobową. Szczęśliwie nie odniósł on zniszczeń w trakcie wspieranych przez Murrayów powstań jakobickich, podczas których zniszczony został między innymi pobliski zamek. Patronami kościoła Murrayowie przestali być w 1816 roku, gdy sprzedali miejscowe dobra rodzinie Drummond.
Architektura
Kościół u schyłku średniowiecza uzyskał w planie kształt krzyża. Składał się z prostokątnego, wydłużonego korpusu bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium (wewnątrz podział zapewniało lektorium), do którego dostawiono dwie boczne kaplice o charakterze transeptu, po jednej od północy i południa, oraz niedużą, czworoboczną wieżę na osi fasady zachodniej o wymiarach 2,2 x 1,5 metra. Budowla uzyskała nieco nieregularną formę, gdyż jej długość wewnętrzna przy ścianie północnej wyniosła 19,7 metra, zaś przy ścianie południowej 18,9 metra. Korpusu otrzymał 5,6 metra szerokości przy murach wysokości 4,3 metra, natomiast transept na linii północ – południe uzyskał 19,6 metra długości i 4,8 metra szerokości na linii wschód – zachód.
Do kościoła wiodły dwa wejścia. Jedno umieszczono w zachodniej części ściany południowej korpusu, gdzie znalazł się portal o profilowanej, półkolistej archiwolcie osadzonej na także profilowanych impostach. Drugie wejście, dużo prostsze, czworoboczne, przepruto w północnym ramieniu. W każdym ramieniu transeptu, w ścianie północnej i południowej, osadzono po jednym dużym ostrołucznym oknie z dwudzielnymi i trójdzielnymi maswerkami oraz ostrołucznymi okapnikami osadzonymi na konsolach. Jako że mury kościoła uzyskały znaczną grubość gotyckie okna rozglifiono na zewnątrz i do wnętrza. Pozostałe okna były nieliczne, dużo mniejsze i prostsze, choć ciekawą i nietypową formę uzyskały dwa zachodnie okna korpusu, trójkątnie ścięte u góry, zapewne ze względu na dostawienie wieży. W samej wieży od zachodu przebito jedynie wąski otwór szczelinowy i małe okno cylindryczne, ponad którym na wsporniku we wnęce pierwotnie umieszczona była rzeźbiona figura.
Wewnątrz wieżę połączono z korpusem wąskim przejściem, zaś ramiona transeptu otwarto na korpus arkadami zwieńczonymi łukami odcinkowymi, wyrastającymi z wąskich, prosto profilowanych kapiteli i podobnych baz. Dodatkowo we wschodnim murze południowej arkady umieszczono małą, profilowaną wklęską i wałkiem wnękę ze zwieńczeniem w ośli grzbiet. Wnęki o nico innej wielkości i zwieńczeniach znalazły się także w pozostałych częściach kościoła: w części prezbiterialnej, transepcie i nawet w części nawowej korpusu. Nietypową właściwością wnętrza kościoła było wywyższenie jego zachodniej części, przez co różnicę poziomów trzeba było pokonywać dwoma stopniami. Prawdopodobnie miało to związek z umieszczonymi poniżej grobowcami.
Stan obecny
Kościół w Tullibardine należy dziś do grona najlepiej zachowanych średniowiecznych sakralnych fundacji prywatnych o średniej wielkości. Zachował mury obwodowe wszystkich części składowych, wiele pierwotnych detali architektonicznych (maswerki okienne, armaria, ościerza okienne, portal południowy), w jego wnętrzu widoczna jest częściowo rekonstruowana średniowieczna więźba dachowa, a dodatkowo położony jest na wyjątkowo malowniczym terenie, na ogrodzonym kamiennym murem cmentarzu pośród niewielkiego zagajnika. Kościół udostępniony jest do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.