Historia
Kościół ufundowany miał zostać przez Williama, earla Ross, przed jego śmiercią w 1371 roku. W 1487 roku król Jakub III uzyskał dla niego od biskupa Ross i papieża godność kolegiaty, ustanowionej dla prepozyta, pięciu kanoników, dwóch diakonów, zakrystiana wraz z towarzyszącym mu klerykiem i trzech chłopców śpiewających w chórze, wszystko w celu odprawiania modłów za duszę patrona i jego rodziny. Fundacja obdarowana została z dóbr monarszych, a po śmierci Jakuba III regularnie co roku dotowana ze skarbu królewskiego.
Kościół z czasem przejął rolę miejsca pielgrzymkowego starszej, wczesnogotyckiej kaplicy św. Duthusa, do której w 1253 roku sprowadzone zostały szczątki tegoż świętego, a która uległa spaleniu w 1429 roku. Szczególnie często przybywał do niego król Jakub IV, co wiązano z odbywaniem pokuty za udział w śmierci ojca, poległego w trakcie lub krótko po bitwie pod Sauchieburn. W kościele św. Duthusa Jakub IV po raz ostatni był w 1513 roku, na krótko przed fatalną klęską w bitwie pod Flodden. Do Tain często przybywał także jego następca Jakub V, który w 1527 roku odbyć miał do niego pielgrzymkę na boso.
Kres funkcjonowania kolegiaty a zarazem upadek ruchu pielgrzymkowego przyniosła ze sobą reformacja, która w Szkocji ostatecznie zwycięstwo odniosła w 1560 roku. Od tego momentu kościół św. Duthusa pełnił funkcję świątyni parafialnej, co zapewne uchroniło go przed zburzeniem lub wczesnym popadnięciem w zaniedbanie i ruinę, ale spowodowało całkowitą wymianę średniowiecznego wyposażenia. Kościół św. Duthusa opuszczony został dopiero po 1815 roku, kiedy to w mieście wzniesiono nowy kościół, na szczęście jednak od całkowitego rozpadu uratowała go renowacja z 1877 roku.
Architektura
Kościół wybudowano na wywyższeniu terenu z widokiem ku północy na brzeg cieśniny Dornoch. Była to budowla prosta, salowa, wzniesiona na planie prostokąta o wewnętrznej długości 21,3 metra i szerokości 6,9 metra. Podzielona została na cztery przęsła, od strony zewnętrznej widoczne dzięki regularnie rozmieszczonym przyporom, w narożnikach usytuowanych prostopadle do siebie.
Każde przęsło zaopatrzono od północy i południa w jedno okno, przy czym te od południa, a więc od strony bezpiecznej od silnych nadmorskich wiatrów, były duże, ostrołucznie zamknięte, wypełnione maswerkami i zwieńczone okapnikami osadzanymi na rzeźbionych konsolach. Dla odmiany te w ścianie północnej były dużo mniejsze, lancetowate, a najbardziej okazałe osadzono w ścianach szczytowych: wschodniej i zachodniej. Wypełniały je maswerki utworzone z prostego, przenikającego się laskowania (okno zachodnie), a dodatkowo w elewacji zachodniej po bokach partii szczytowej umieszczono dwie wnęki mieszczące pierwotnie figury świętych lub patronów.
Wejście do wnętrza kościoła utworzono od północy i południa w skrajnych zachodnich przęsłach. Uskokowy, profilowany i ostrołucznie zamknięty portal południowy pierwotnie poprzedzała kruchta. Wnętrze kościoła wyposażono w potrójne sedilia oraz w piscinę w ścianie południowej, a także w małe armarium w ścianie północnej. W średniowieczu przestrzeń kościoła podzielona była drewnianym lektorium na część kapłańską, wschodnią oraz część przeznaczoną dla świeckich, zachodnią. Komunikację między nimi zapewniał środkowy otwór w lektorium, po bokach którego stały ołtarze.
Po południowo – wschodniej stronie kościoła funkcjonowała nieduża, wolnostojąca kaplica, także pod wezwaniem św. Duthusa, wzniesiona pod koniec XIII lub na początku XIV wieku. Otrzymała ona w planie kształt prostokąta o wymiarach 9,7 x 4 metry, oświetlanego od wschodu triadą lancetowatych otworów ujętych jedną, odcinkowo zamkniętą wewnątrz wnęką, pojedynczym oknem od północy i jednym oknem dwudzielnym od południa, sąsiadującym z portalem wejściowym.
Stan obecny
Kościół św. Duthusa zachował gotycką formę, a późniejsze przekształcenia nie były znaczne. Ograniczyły się one do przemurowania kilku przypór, wymiany maswerku w oknie wschodnim, czy założenia nowej więźby dachowej. Prawdopodobnie największą stratą jest brak kruchty południowej, po której zadaszeniu widoczne są ślady na ścianie. Po południowo – wschodniej stronie kościoła widoczna jest niezadaszona ruina trzeciego (obok kaplicy we wschodniej części miasta) średniowiecznego kościoła św. Duthusa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.