Historia
Najstarszy kościół parafialny w Stirling funkcjonował już w XII wieku, będąc wówczas własnością opactwa Dunfermline. Nie wiadomo jakie przekształcenia przechodził do początku XV wieku, kiedy to został zniszczony na skutek pożaru. W 1414 roku odnotowano w źródłach pisanych donację na prace budowlane przy farze, nie ma jednak pewności czy chodziło o naprawy czy o budowę nowej świątyni. Kościół mógł po raz kolejny zostać zniszczony w 1455 roku w trakcie zaburzeń związanych z upadkiem rodu Douglasów, gdyż rok później król Jakub III udzielił funduszy na budowę nowej fary.
Plany nowego budynku były bardzo ambitne, dlatego powstał on w trakcie dwóch oddzielnych kampanii budowlanych. Wpierw wzniesiony został korpus nawowy z wieżą, a na początku XVI wieku dostawiony został transept i okazałe prezbiterium. Korpus budowany był przez około 20 lat, przy czym w okresie tym wieża osiągnęła wysokość sięgającą jedynie dachom korpusu. Gdy nawy były już na ukończeniu mieszczanie zaczęli przy nich fundować kaplice rodowe, spośród których najstarszą była kaplica św. Andrzeja, ufundowana przez Matthew Forestara przed 1483 rokiem. W 1484 roku z inicjatywy Adama Cosoura zbudowano północną kaplicę św. Marii, a następnie kaplicę południową (Bowye’s Aisle).
W 1507 roku między prepozytem, balifami i radą miejską Stirling a opactwem Dunfermline zawarta została umowa na mocy której miasto zobowiązało się wybudować wschodnią część kościoła. Opactwo dołożyło się do tego przedsięwzięcia, ale większość kosztów ponieśli mieszczanie. Prace szły stosunkowo powoli. W 1523 roku wzmiankowano o opłacie za drewno na chór kościoła, być może na jego dach, ale sześć lat później Jan Couttis, mistrz murarski nadal był zatrudniony przy budowie fary. Prezbiterium prawdopodobnie ukończone zostało do czasu ukonstytuowania się kolegium świeckich kanoników przy kościele, co miało miejsce jakiś czas przed 1546 rokiem. Podwyższona została do tego czasu także wieża zachodnia, choć nigdy nie zrealizowano planów wzniesienia kolejnej wieży na przecięciu naw.
Pierwsze przekształcenia późnośredniowiecznej budowli nastąpiły już po 1560 roku, w związku ze zwycięstwem w Szkocji reformacji. Zmiany kultu doprowadziły do wstawienia wewnątrz kościoła licznych empor i galerii, lecz budowla i tak miała szczęście, iż uniknęła zniszczeń spowodowanych licznymi wówczas tumultami, lub że nie została jak wiele innych średniowiecznych świątyń porzucona. Około 1656 roku miejscowa protestancka społeczność podzieliła się w związku z konfliktem o wybór drugiego ministra, co doprowadziło do wzniesienia ścianki działowej między nawą a chórem oraz do utworzenia oddzielnych kongregacji współużytkujących odtąd kościół. Kolejne liczne przekształcenia miały miejsce w XVIII i XIX wieku. W 1803 roku wprowadzono je w związku z remontem części wschodniej, zaś w 1818 roku przy renowacji partii zachodniej. Dopiero pod koniec XIX stulecia, wraz ze wzrostem zainteresowania zabytkami architektury, postanowiono przywrócić budowli formę zbliżoną do stanu z połowy XVI wieku. W latach 1911 – 1914 kościół zachodni został odrestaurowany przez dr Thomasa Rossa, który usunął gipsowe neogotyckie sklepienie i odsłonił drewnianą więźbę dachową oraz naprawił arkady międzynawowe uszkodzone wstawianymi galeriami. Na koniec w latach 1936-1940 przeprowadzono obszerny program renowacji pod kierunkiem Jamesa Millera, podczas którego między innymi połączono ponownie chór i nawę kościoła.
Architektura
Kościół zbudowany został na stoku wzgórza, poniżej usytuowanego po jego północno – zachodniej stronie zamku królewskiego. Od zachodu teren przed świątynią przez parę metrów podwyższał się, by nagle gwałtownie urwać się stromymi skarpami (wzdłuż których wybudowano połączone z zamkiem obwarowania miejskie), na wschodzie zaś opadał nieco łagodniej ku silnie meandrującej rzece Forth. W kierunku południowym wiódł główny szlak na Falkirk i dalej do Edynburga, mijający kościół i podążający pod kontrolą zamkowego wzgórza ku północnym terenom Szkocji przez most na rzece.
Kościół otrzymał starszy, trójnawowy i pięcioprzęsłowy korpus, płytki, prawdopodobnie nieukończony w średniowieczu transept, oraz młodsze trójprzęsłowe i trójnawowe prezbiterium uformowane na planie kwadratu, od wschodu zamknięte pięcioboczną apsydą na przedłużeniu nawy głównej (od której otrzymała jednak większą szerokość). Po przeciwnej, zachodniej stronie nawę główną zwieńczyła czworoboczna wieża o wymiarach 9,3 x 5,5 metra i wysokości około 26 metrów, zaś do naw bocznych przystawiono małe aneksy: dwie kaplice po stronie północnej oraz kruchtę i kaplicę po stronie południowej. Całość budowli osiągnęła ostatecznie bardzo duże jak na świątynię parafialną rozmiary, mierząc na linii wschód – zachód około 63 metry oraz 19 metrów szerokości korpusu.
Nawa główna otrzymała większą wysokość od naw bocznych, lecz kościół w części zachodniej nie utworzył formy klasycznej bazyliki, gdyż nawa główna z niewiadomych powodów nie otrzymała własnych okien od północy, a jedynie od południa, gdzie przebito niewielkie, półkoliście zamknięte otwory, zaopatrzone zarówno od zewnątrz jak i wewnątrz w półkoliste zewnętrzne wałki archiwolt na konsolach. Większość oświetlenia korpusu zapewniały duże, ostrołuczne okna naw bocznych, umieszczone pomiędzy uskokowymi przyporami. W części prezbiterialnej kościoła nawa główna otrzymała wyższe mury, które pozwoliły na przebicie w niej niskich dwudzielnych okien przykrytych łukami półkolistymi. Wyższe były też ostrołuczne okna naw bocznych, a najbardziej okazałą formę uzyskały okna w apsydzie. Także przypory wschodniej części kościoła zostały wyróżnione baldachimowymi wnękami na rzeźbione figury, osadzonymi na zdobionych maskami i tarczami herbowymi wspornikach.
Wieżę zaopatrzono w jedno wysokie okno z dwudzielnym maswerkiem osadzone tuż nad zachodnim portalem wejściowym, wyższe kondygnacje zaś przepruto wąskimi, lancetowatymi oknami zwieńczonymi tróliściami i okapnikami (wałkami osadzonymi na wspornikach nad archiwoltami). Jedynie umieszczona w północno – zachodnim narożniku wieży spiralna klatka schodowa doświetlana była wąskimi szczelinami, a najwyższa kondygnacja prostymi oknami czworobocznymi. Górna część wieży, jako że otrzymała mniejsze rozmiary, po północnej i południowej stronie wydzieliła otwarte galerie schowane za wysokim na 1,4 metra przedpiersiem (północna galeria została skrócona z powodu wieżyczki z klatką schodową). Niemal identycznym przedpiersiem, osadzonym na uskokowym gzymsie zwieńczono najwyższą kondygnację wieży. Elewacje wieży przedzielono nad największym oknem gzymsem kordonowym, który wyznaczył pierwszy etap budowy z lat około 1450-1470 i drugi z okresu 1507-1540. Co ciekawe w trakcie budowy dolnej partii górne kondygnacje wieży nie były w ogóle planowane, o czym świadczył układ i detale schodów umieszczonych na pierwszym piętrze w grubości murów i zamurowany później otwór w ścianie wschodniej mający otwierać się na nawę.
Wewnątrz korpusu nawowego masywne filary otrzymały w przekroju formę kolistą o średnicy 1,2 metra, za wyjątkiem dwóch wschodnich oraz skrajnych półkolistych przy wieży i transepcie. Wszystkie zaopatrzono w koliste i delikatnie zdobione motywami roślinnymi oraz profilowaniem kapitele. Podobnie koliste i profilowane były bazy, osadzone na ośmiobocznych cokołach. Całość tworzyła popularne w XV-wiecznej Szkocji formy, podążające za prądem skierowanym do naśladowania architektury romańskiej i wczesnogotyckiej (katedra w Dunkeld, kościół w Aberdour). Dwa wspomniane odmienne filary wschodnie obwiedzione zostały naprzemiennie wałkami i wklęskami, podobnie też ukształtowane zostały wszystkie wysokie filary w prezbiterialnej części kościoła. Nad filarami utworzono ostrołuczne arkady, a zaraz nad nimi poprowadzono gzyms, w części południowej clerestorium tworzący część okiennych parapetów (północna ściana jak wspomniano nie miała okien w nawie głównej). W części nawowej przy ścianach naw bocznych pierwotnie umieszczone były kamienne ławy. Musiały mieć one w dwóch miejscach uskok, gdyż skrajne zachodnie przęsła korpusu znajdowały się z powodu różnicy wysokości terenu nieco wyżej (różnicę tą pokonywano pojedynczym stopniem).
Dwie pary filarów na przecięciu naw i transeptu otrzymały dużo bardziej masywne rozmiary od pozostałych, co wskazywałoby, iż być może w planach rozważana była budowa wieży środkowej. Ostatecznie jednak nad przecięciem naw umieszczono jedynie pomieszczenie zwane królewskim, skąd można było się przyglądać ceremoniom odprawianym w prezbiterium. Komnata ta dostępna była przez spiralną klatkę schodową osadzoną w ścianie północnej.
Filary międzynawowe wschodniej części kościoła uzyskały w przekroju formy czworoboków. Były smuklejsze od filarów w korpusie, długości boków niecałe 0,9 metra, a co więcej oprofilowane wałkami, które w przekroju miały taki sam kształt jak profilowanie baz, kapiteli oraz ostrołucznych arkad. Arkady południowe prezbiterium różniły się od północnych zewnętrznymi (najwyższymi) wałkami profilowania, osadzonymi na rzeźbionych wspornikach, podczas gdy przeciwne wtopiono bezpośrednio w kapitele filarów. Tak jak w korpusie poprowadzono nad nimi profilowany gzyms podokienny. Pozbawiona clerestorium, a więc i gzymsu podokiennego była apsyda. Jej posadzka położona była wyżej o dwa stopnie od pozostałej części prezbiterium i to pomimo, iż teren w tej części kościoła gwałtownie się obniżał (różnicę wysokości wytworzył bardzo wysoki cokół oraz mury fundamentowe). Od reszty prezbiterium oddzielała ją wysoka, profilowana arkada tęczy wtopiona w mury nawy głównej na wysokości gzymsów podokiennych.
Nawy boczne korpusu przykryto sklepieniami krzyżowymi z żebrami spinanymi gładkimi, okrągłymi zwornikami (nie pokryto ich płaskorzeźbieniami ale pierwotnie mogły być malowane), natomiast szerszą nawę główną otwartą, drewnianą więźbą dachową. Jej jętki i zastrzały oparto naprzemiennie na kamiennych konsolach i służkach opuszczonych do poziomu gzymsu oraz na rzeźbionych wspornikach ściany północnej i na zewnętrznych wałkach archiwolt okien clerestorium w ścianie południowej. Żebra opadały na profilowane konsole przy ścianach naw bocznych, zaś od strony filarów międzynawowych bezpośrednio na ich kapitele. W części prezbiterialnej kościoła nawy boczne także podsklepiono, a co więcej nad nawą główną i apsydą rozpostarto ostrołuczne sklepienie kolebkowe, bardzo popularne w późnośredniowiecznej Szkocji (kamienne tylko w apsydzie, nad chórem drewniane). W apsydzie ozdobiono je licznymi żebrami, które nie odgrywały żadnej roli konstrukcyjnej, zaś wyprowadzenia kolebki nad bocznymi oknami oparto na wspornikach o kształtach masek. Podsklepiono także kruchtę w przyziemiu wieży, otwartą na nawę główną wysoką ostrołuczną arkadą.
Stan obecny
Kościół Holy Rude jest dziś widomym symbolem bogactwa i znaczenia miasta Stirling w późnośredniowiecznej Szkocji. Pomimo burzliwej nowożytnej historii tego kraju przetrwał do dnia dzisiejszego w całości, choć nie uniknął późniejszych modyfikacji, wprowadzonych zwłaszcza w pierwszej połowie XIX wieku. Spośród nich najwidoczniejszymi są: przedłużenie transeptu, wyburzenie północnych i południowej kaplicy oraz pierwotnej kruchty po stronie południowej (portal południowy nawy zamieniono wówczas na okno, lecz przywrócono go w 1936 roku), zamurowanie portalu zachodniego wieży i przedłużenie sąsiedniego okna, usunięcie północnego portalu nawy w drugim przęśle od zachodu, podwyższenie dachów naw bocznych korpusu (które pierwotnie były płaskie), czy zniszczenie komnaty królewskiej nad przecięciem naw. Odtworzonych lub odnowionych musiało zostać również wiele gotyckich detali architektonicznych kościoła z maswerkami okiennymi na czele. Chlubą budowli pozostaje oryginalna otwarta więźba dachowa spoczywająca nad nawą główną korpusu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Stirlingshire, An Inventory of the Ancient Monuments, volume 1, Edinburgh 1963.