Historia
Rolnictwo pojawiło się na terenie Brytanii przed 4000 rokiem p.n.e., zaś około 3500 roku p.n.e. pierwsze społeczności neolityczne (rolnicze) pojawiły się na terenie Orkadów. Kromlech wzniesiony został około 3000 roku p.n.e. Funkcjonował co najmniej do 2200 roku p.n.e., kiedy to rozbudowany został o dodatkowy kultowy budynek w centrum kręgu, przy palenisku kremacyjnym. Rola kromlechu pozostaje nieznana. Mógł on pełnić bliżej nieznane funkcje sakralne związane z usytuowanym centralnie paleniskiem na którym palono zwierzęta lub ludzi, mógł też być miejscem zgromadzeń miejscowego plemienia czy też klanu, albo symbolem władzy i potęgi miejscowej ludności. Z pewnością jego powstanie wiązać się musiało ze sprawną organizacją, a miejscowa ludność była według ówczesnych standardów bogata. Nie wiadomo jak długo kromlech funkcjonował, lecz co najmniej w epoce żelaza był jeszcze sporadycznie wykorzystywany.
Architektura
Stenness wzniesiono na głównej wyspie archipelagu Orkadów, w północnej części cypla który oddzielał jezioro Loch of Stenness od Loch of Harray. Cypel ten wysunięty był ku północnemu – zachodowi, gdzie drugi cypel wydłużony w stronę południowo – wschodnią tworzył z nim niewielki przesmyk pomiędzy oboma jeziorami. Co ciekawe na cyplu północno – zachodnim usytuowany został olbrzymi kromlech Brodgar (Brogar).
Kromlech Stenness utworzony został na planie koła o średnicy około 70 metrów, wyznaczonego przez ziemny wał o szerokości około 7 metrów. W jego obręb prowadziło tylko jedno wejście w postaci przerwy w wale po stronie północnej. Nasyp otaczał częściowo wykuty w skalnym podłożu rów o szerokości 7 metrów i głębokości 2 metrów, powtarzający jego kolisty obwód. Szacuje się, iż do jego utworzenia wydobyć trzeba było około 1300 ton kamienia, poświęcając na tą pracę około 40 tysięcy roboczogodzin (50 mężczyzn byłoby w stanie wykonać tą pracę w jeden letni sezon, lub około 10-20 mężczyzn w kilka lat). W celu zapewnienia dojścia od północy rów przerywała grobla.
Wewnątrz obwodu wału i rowu znajdował się pierścień o formie elipsy ze średnicą 31 metrów, utworzony z 12 ustawionych pionowo dłuższymi bokami kamieni. Kamienie znajdowały się w odległości około 12 kroków od siebie. Najwyższe dochodziły do 5 metrów wysokości, wszystkie zaś miały formę płaskich płyt ze ściętymi ukośnie górnymi częściami. Pośrodku kręgu znajdowało się czworoboczne palenisko kremacyjne, utworzone przez obstawę dużych głazów. Wydobyty z niego węgiel drzewny wskazał, iż ogień palono tam od około 2900 roku p.n.e. Około 2200 roku p.n.e. w jego pobliżu wzniesiony został budynek, zapewne o przeznaczeniu kultowym.
Na północny – zachód od kromlechu usytuowany został samotny, stojący kamień zwany Strażniczym (Watch Stone). Wysoki na 5,6 metra, umieszczony został w najwęższym punkcie przesmyku, zaś około 14 metrów od niego znajdował się tzw. kamień Odyna (Odin Stone) o wysokości 2,4 metra. W niedalekiej odległości od Stenness znajdował się również krąg Brodgar, a spomiędzy dwóch kamieni po stronie wschodniej widoczne było neolityczne stanowisko Maes Howe. Nie wiadomo jednak czy Stenness tworzyło z nimi wspólny kompleks, choć wydaje się, iż stały zdecydowanie zbyt blisko siebie w przypadku gdyby były budowlami osobnych klanów. Po północnej stronie Stenness, nad brzegiem jeziora funkcjonowała neolityczna osada, w kierunku której zwrócone było wejście do kromlechu.
Stan obecny
Obecnie kromlech posiada jedynie trzy kompletne stojące kamienie, a czwarty jest przełamany w połowie. Odkryte zostały także mniejsze relikty czterech kolejnych oraz doły w ziemi po trzech pozostałych. Niepewna pozostaje jedynie pozycja dwunastego kamienia. Na dużej części obwodu czytelny pozostaje ziemny wał, zaś w pobliżu widoczny jest kamień Strażniczy. Otaczający kromlech rów został zasypany w trakcie prowadzenia upraw, a niestety sąsiedni kamień Odyna zniszczony na początku XIX wieku przez miejscowego rolnika niezadowolonego z powodu wchodzenia na jego ziemię przez pierwszych zwiedzających (uszkodził on także dwa z kamieni samego kromlechu). Po stronie północnej, tuż nad brzegiem jeziora zobaczyć można dobrze zachowane pozostałości neolitycznej osady zwanej dziś Barnhouse.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Castleden R., Neolithic Britain: New Stone Age sites of England, Scotland and Wales, London 1992.
Noble G., Neolithic Scotland. Timber, Stone, Earth and Fire, Bodmin 2006.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume II, inventory of Orkney, Edinburgh 1946.