Historia
Dobra Stanely (Stanelie) w XIV wieku należały do rodu Dennistoun (Danielstoun) of that Ilk. Na początku XV stulecia przeszły na własność Maxwellów z Calderwood, prawdopodobnych budowniczych wieży, gdy Elizabeth, córka sir Roberta Danyeistouna poślubiła sir Roberta Maxwella z Calderwood. Następnie dobra Stanely wraz z Finlaystonea odziedziczył ich syn John, co potwierdzone zostało w 1450 roku. Niedługo później, w 1473 roku, dobra Maxwellów zostały podzielone, najpewniej w związku z oczekiwaną śmiercią sir Johna. Jego brat Patrick otrzymał połowę ziem Stanely, i choć sama wieża nie została wówczas wspomniana w źródłach pisanych, przypuszcza się, iż wówczas już istniała.
W pierwszej połowie XVI wieku potomkowie Patricka, John i jego żona Agnes Lyle, stopniowo powiększali majątek, wiodąc spokojne życie bez popadania w konflikty z sąsiadami z Semple, którzy toczyli krwawe zwady z Cunninghamami. Żadne nieszczęśliwe wydarzenia nie miały też miejsca za życia syna Johna, Gabriela, jednak kolejne pokolenia Maxwellów z Stanely weszły w konflikt z rodem Montgomerie ze Skelmorlie (co było zarazem częścią jeszcze szerszej wojny prowadzonej między rodami Eglinton a Glencairn). Nieporozumienia rozpoczęły się od sprzeczki o dobra Giffen, a wkrótce potem doszły tarcia na tle religijnym, skutkujące wzajemnie rujnującymi nękaniami poddanych, niszczeniem upraw, płotów i bram, kradzieżą bydła i towarów. W trakcie jednej z utarczek zginął Patrick, syn Gabriela Maxwella, pozostawiając wdowę i nieletniego potomka. Konflikt trwał aż do 1609 roku, kiedy to obie strony oficjalnie pogodziły się na zamku w Edynburgu.
W 1609 roku została zawarta umowa małżeńska między Johnem Maxwellem a Janet Crawford z Ferme. Para nie prosperowała finansowo zbyt dobrze, ponieważ w 1625 zgodzili się przekazać ziemie Stanely wraz z wieżą, dworem i młynem Johnowi Brisbane z Bishopton za 6100 marek, z możliwością wykupu w ciągu siedmiu lat. Była to pierwsza pisemna wzmianka o wieży, choć pojawiła się ona na rysunku na mapie Ponta z 1595 roku. Maxwellowie ostatecznie nie dali rady wykupić swych dawnych dóbr, które w latach 30-tych XVII wieku przeszły na Jamesa, lorda Ross z Hawkhead. W kolejnych latach właściciele wieży dość często się zmieniali, co zapewne nie wpływało dobrze na stan budowli. Funkcje rezydencjonalne Stanely pełniło do około początku XVIII wieku. W 1838 roku wieża stała się całkowicie niedostępna z powodu zalania okolicy i utworzenia sztucznego zbiornika wodnego, na szczęście jednak przed zalaniem jej mury zostały wzmocnione.
Architektura
Wieżę zbudowano na niewielkim pagórku będącym krańcem skalistego cypla, na podmokłym terenie, chronionym w średniowieczu od północy rozległymi bagnami. W planie otrzymała ona kształt litery L, składając się z głównego, większego skrzydła na rzucie prostokąta wydłużonego na linii północ – południe oraz mniejszego skrzydła na rzucie zbliżonym do kwadratu tworzącego narożnik północno – wschodni. Kształt taki nie był jednak wynikiem jednorazowej akcji budowlanej. Starszą częścią był większy blok wieży, natomiast boczne skrzydło dobudowano w XVI wieku.
Wejście do wnętrza przebito w typowym dla tego typu budowli miejscu, mianowicie w kącie utworzonym przez oba skrzydła. Najniższa kondygnacja wieży doświetlana była jedynie niewielkimi, rozglifionymi do wnętrza otworami szczelinowymi, musiała więc pełnić rolę spiżarni. Jako że szczeliny te na dole otrzymały okrągłe otwory, to stanowiły zarazem otwory strzeleckie (najbezpieczniejsza strona północna, zwrócona w stronę bagien, jako jedyna była ich pozbawiona). Wyższe kondygnacje oświetlały już większe okna czworoboczne, przy czym elewacja południowa głównego skrzydła oraz być może wschodnia skrzydła mniejszego były ich pozbawione. Wieżę wieńczyło osadzone na uskokowym gzymsie przedpiersie, w narożnikach przechodzące w obłe bartyzany. Dodatkowym zabezpieczeniem był osadzony na dwóch wspornikach wykusz, umieszczony tuż nad portalem wejściowym.
Wnętrze wieży podzielone zostało na cztery kondygnacje oraz prawdopodobnie poddasze. Komunikację pomiędzy nimi zapewniała spiralna klatka schodowa, utworzona w narożniku muru północno – wschodniego. Przyziemie głównego bloku wieży dzieliło się na dwie sklepione kolebkowo komory, dostępne od strony korytarza wejściowego, przy czym jedna z nich posiadała dodatkowe schody, przeznaczone dla służby noszącej trunki na stół właściciela wieży w auli (hall) na pierwszym piętrze. Oprócz niej na piętrze mieściła się również kuchnia (w części północnej) oraz jedno mniejsze pomieszczenie (po stronie południowej). Palenisko kuchenne zajmowało całą szerokość wieży, ponadto obok znajdował się zlew do pomywania i odpływ na nieczystości. Południowa komnatka zaopatrzona była w latrynę i ogrzewana własnym kominkiem. Podobnie kominek posiadała umieszczona pośrodku niezbyt duża aula, oświetlana trzema oknami, z których jedno umieszczono wysoko a dwa zaopatrzono w boczne siedziska. Drugie i trzecie piętro wieży posiadały po dwie komnaty mieszkalne w głównym skrzydle. Każda z nich zaopatrzona była w latrynę, kominek i przynajmniej jedno okno. Wszystkie, podobnie jak piętro z aulą, przykryte były drewnianymi stropami.
Skrzydło północno – wschodnie na poziomie każdej kondygnacji mieściło po jednym pomieszczeniu. Podobnie jak w głównym bloku spośród nich najniższe było podsklepione. Na pierwszym piętrze umieszczono nową kuchnię, małą lecz dobrze urządzoną, ze względów przeciwpożarowych także podsklepioną. Posiadała ona okno z siedziskami we wnęce, palenisko oraz pochyły odpływ na nieczystości. Dwa najwyższe, przykryte stropami pokoje były mieszkalne, przy czym ten na czwartej kondygnacji mógł także pełnić funkcje obronne. Posiadał dwa okna w narożnikach, zwrócone na południe i wschód, flankujące długą ławę przy oknie. Okna te same były flankowane przez ściany kominowe wychodzące z pięter poniżej. Musiał to być jasny i przytulny pokój, umieszczony z dala od zgiełku i zapachów kuchni.
Stan obecny
Otoczona wodami sztucznego zbiornika, wieża jest dziś niestety całkowicie niedostępna, o ile nie dysponuje się łodzią. Jest to niewątpliwie duża strata, gdyż stanowi ona dobrze zachowaną późnośredniowieczną budowlę mieszkalno – obronną o okazałych rozmiarach. Mury obwodowe wieży zachowały się do poziomu gzymsu nad którym niegdyś osadzone było przedpiersie, za wyjątkiem częściowo zawalonej ściany północnej najwyższego piętra. Podziały wewnętrzne nie przetrwały, jedynie najniższą kondygnacją prawdopodobnie wciąż przykrywa sklepienie kolebkowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Topen D., Stanely Castle: a Summary Report, „Renfrewshire Local History Forum Journal”, vol.7, 1996.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.