Historia
Pierwsza siedziba w Stalker (Stalcaire) prawdopodobnie powstała w pierwszej ćwierci XIV wieku z inicjatywy klanu MacDougallów, lordów Lorn, początkowo jako niewielka budowla przeznaczona do zamieszkiwania na czas łowów. Około 1388 roku tytuł lordów Lorn oraz ziemie wokół Stalker przeszły na ręce rodu Stewartów, a przypuszczalnie w pierwszej połowie XV wieku jeden z jego przedstawicieli, sir John Stewart, ufundował kamienną wieżę mieszkalną.
W 1463 roku sir John Stewart pragnąc legitymizować swego nieślubnego syna, urządził w Dunstaffnage ślub z kobietą z klanu MacLaren. Przed samym kościołem zaatakowany został przez renegata z klanu MacDougallów, Alana MacCoula, który zadał mu śmiertelna ranę. Pomimo niej John Stewart zdołał przed śmiercią dokończyć ceremonię, natomiast pozostali Stewartowie i MacLarenowie zemścili się na MacDougallach w 1468 roku w bitwie pod Stalc, nieopodal wieży mieszkalnej Stalker, gdzie Alan MacCoul poległ. Rok później klany Stewartów i MacLarenów wyprawiły się zbrojnie na MacDonaldów z Keppoch w odwecie za kradzież bydła. W trakcie walk zginął Dugald Stewart, zastąpiony następnie przez syna wodza z Appin (Chief of Appin), Duncana. Jako że król Szkocji Jakub IV był kuzynem Stewartów z Appin, w trakcie podróży po zachodnich terenach kraju często odwiedzał Stalker, zwłaszcza w trakcie polowań na okolicznych ziemiach. Podobnie odwiedzić Stalker mógł jego następca, Jakub V. Prawdopodobnie w związku z tymi wizytami przebudowana została najwyższa kondygnacja wieży, ewentualnie według alternatywnych teorii dopiero wówczas przeprowadzona została jej budowa (około drugiej ćwierci XVI wieku, w czasach Alana, syna Duncana Stewarta).
W 1520 roku na małej wyspie w pobliżu Stalker w trakcie łowienia ryb zginął Alexander Stewart of Invernahyle, zaskoczony przez zbrojną napaść klanu Campbellów. Według legendy opiekunka jego nieletniego syna, Donalda Stewarta, schowała go w kominku wieży i wyjęła gdy najazd się zakończył. Po dorośnięciu wychowany przez kowala Donald, zwany Donald nan Ord (Donald od Młotów), odbudował siłę Stewartów z Appin. W 1544 roku najechał Dunstaffnage Campbellów, dowodził także klanem w bitwie pod Pinkie w 1547 roku. Zmarł w 1607 roku, a już około 1620 roku Stalker przejść miało w ręce rodu Campbellów z Airds, podobno na skutek pijackiego zakładu Duncana Stewarta. Stewartowie odzyskali wieżę na krótko w 1689 roku, podczas powstania mającego przywrócić tron Jakubowi VII, lecz po klęsce pod Dunkeld ponownie utracili Stalker na rzecz Campbellów. Pod wodzą gałęzi rodziny z Ardsheal, Stewartowie odmówili wydania wieży, która była przez to przez kilka miesięcy oblegana i ostatecznie poddana w 1690 roku.
W 1745 roku podczas drugiego powstania jakobickiego, będącą w posiadaniu Campbellów wieżę obsadził garnizon aż 59 rządowych żołnierzy. Po przeciwnej stronie konfliktu znajdowali się Stewartowie z Ardsheal, którzy choć posiadali wówczas około 300 zbrojnych i niewielkie działo, to nie dali rady zdobyć wieży. Stalker było w trakcie walk ważnym punktem łączącym Inveraray na południu z Fort William na północy kraju. Po klęsce powstania pod Culloden w 1746 roku wojska rządowe wykorzystywały także wieżę jako miejsce do kapitulacji pokonanych klanów.
Wieża Stalker zamieszkiwana była do około początku XIX wieku, kiedy to Campbellowie wybudowali nową rezydencję w Airds. Od tamtego momentu wykorzystywano ją głównie do celów gospodarczych jako magazyn. Szybko popadła w zaniedbanie przez co w 1840 roku zawalił się dach poddasza. Opuszczoną budowlę w 1908 roku zakupił od Campbellów Charles Stewart z Achara, który zaczął prowadzić pierwsze prace remontowe, kontynuowane na większą skalę po 1965 roku.
Architektura
Wieżę zbudowano na jednej z dwóch małych wysp, a w zasadzie wybijających się ponad poziom wody skalistych fragmentów terenu, usytuowanych pośrodku niewielkiej zatoki u wschodniego brzegu Loch Linnhe. Najbliżej położona lądowa cześć Szkocji znajdowała się w odległości około 100 metrów po stronie wschodniej, gdzie poziom wody znacznie się obniżał w chwili odpływu. Najprawdopodobniej jednak nie została wzniesiona żadna grobla po której można by się swobodnie dostać do wieży, a komunikacja odbywała się wyłącznie za pomocą łodzi.
Stalker zbudowano na wschodniej z dwóch wysp, którą też otoczono poprowadzonym wzdłuż brzegów kamiennym murem. Miał on około 1,5 metra grubości i dochodził do około 3,9 metrów wysokości. Zabezpieczał wieżę ze wszystkich stron za wyjątkiem północno – zachodniej. W jego zachodnim narożniku funkcjonowała furta, a poniżej niej utworzono wykuty w skale zbiornik służący do czerpania deszczowej wody pitnej. Główna brama przypuszczalnie znajdował się po stronie południowo – wschodniej, gdyż tam nachylenie skalistego terenu pozwalało z fragmentu piaszczystej plaży, po wykutych w skale schodach, dostać się na mały dziedzińczyk przed wieżą.
Wieża mieszkalna otrzymała w planie kształt prostokąta o wymiarach 14,8 x 11,8 metra, uzyskany przez mury o grubości 2,7 metra, sięgające od 11,8 do 14,8 metrów wysokości. Zwieńczona została przedpiersiem zabezpieczającym galerię obronną, która otaczała przykryte dwuspadowym dachem poddasze. Osobnym dachem przykryto też narożnik północno – zachodni wieży, stanowiący zwieńczenie usytuowanej tam klatki schodowej i mieszczący ogrzewaną kominkiem stróżówkę. Przeciwny, południowo – wschodni narożnik uformowano na kształt obłej bartyzany (zaopatrzonej w otwory strzeleckie i nietypowo w rzeźbioną ludzką głowę), zaś na elewacji wschodniej i zachodniej na przedpiersiu podwieszono wykusze. Zachodni zapewne przeznaczony był dla patrolującej straży jako latryna, natomiast wschodni w razie potrzeby mógł pełnić rolę obronną nad znajdującym się poniżej wejściem do pomieszczenia przyziemia. Prawdopodobnie przedpiersie przeprute było też rzygaczami do odprowadzania nadmiaru wody deszczowej. W bliżej nieznanym okresie niektóre odcinki galerii obronnej zostały przykryte jednospadowymi i dwuspadowymi dachami, tworząc niespotykanie skomplikowany jak na prostą więżę mieszkalną układ.
Główne wejście do wieży prowadziło z poziomu pierwszego piętra, pierwotnie za pomocą drabiny lub zewnętrznych drewnianych schodów, które można było łatwo usunąć w razie zagrożenia. Na późniejszym etapie skonstruowano zwodzoną kładkę opuszczaną na murowaną podstawę, kamienny filar który zakrył otwór więziennego lochu w przyziemiu. Schody na filar nawet po przebudowie wciąż były jednak drewniane (zastąpienie ich kamiennymi w okresie nowożytnym spowodowało zasłonięcie kolejnego otworu okiennego w przyziemiu). Ponad ostrołucznym (pierwotnie, przed wymianą jednego z klińców półkolistym), profilowanym portalem umieszczono panel herbowy, wyżej zaś, na poziomie przedpiersia, osadzono na dwóch konsolach wykusz, zapewniający dodatkową ochronę wejścia (zrezygnowano natomiast z blokowania ryglem drzwi i umieszczenia w przejściu kolejnych, wewnętrznych drzwi). Udekorowano także jeden z kamieni elewacji wieży, tak by każda schodząca ze zwodzonej kładki osoba widziała umieszczoną na nim głowę jaszczura lub smoka.
Przyziemie wieży jako jedyne w całej budowli przykryto sklepieniem kolebkowym. Połączone zostało z pierwszym piętrem narożną klatką schodową, lecz posiadało także wspomniane powyżej niezależne wejście po stronie wschodniej z poziomu gruntu wyspy. Umieszczono je w półkoliście zamkniętym portalu oprofilowanym wklęską i wałkiem, zamykanym pierwotnie drzwiami i wewnętrzną kratą, z których ta ostatnia blokowana była ryglem. Przyziemie podzielone zostało na główne pomieszczenie w północnej części, dwie mniejsze komory – spiżarnie w części południowej oraz ciasny loch więzienny w grubości muru północnego, który nie był połączony z innymi komorami przyziemia, a jedynie poprzez właz w suficie z pierwszym piętrem. Loch zwieńczono ostrołucznym sklepieniem kolebkowym. Miał on jedynie 2,4 x 1,3 metra wielkości oraz 3,6 metra głębokości. Trudy uwięzienia ułatwiała przetrwać znajdująca się w nim latryna oraz wpuszczający nieco światło otwór szczelinowy. Wszystkie komory przyziemia doświetlane były wyłącznie pojedynczymi otworami szczelinowymi i kluczowymi otworami strzeleckimi.
Pierwsze piętro w całości wypełniała aula (hall), czyli główne pomieszczenie dzienne o reprezentacyjnym statusie, przykryte drewnianym, płaskim stropem. Posiadała ona wymiary 9,4 x 6,4 metra, oświetlane przez trzy okna, po jednym z każdej strony za wyjątkiem zachodu, przy czym jedno z okien (wschodnie) otrzymało boczne kamienne siedziska, a pierwotnie sedilia mogło posiadać także okno południowe. W ścianę zachodnią wstawiono kominek, którego jeden z boków wyposażony został w kamienną ławę czy też półkę. Dodatkowo tuż obok w ścianie przed oknem na wysokości 1,3 metra utworzono małą wnękę ścienną. Jako że wieża nie posiadała typowej kuchni, prawdopodobnie kominek ten wykorzystywany był też do przygotowywania posiłków. W narożnik północno – zachodni auli wstawiono w grubości muru spiralną klatkę schodową z osobnym wejściem prowadzącym w dół i osobnym wiodącym w górę. Małe okno doświetlające ten przedsionek posiadało kamienny zbiornik lub lawatarz z kanałem odpływowym.
Drugie piętro zajmowane było przez główną komnatę mieszkalną właścicieli wieży. Ogrzewał ją bogato zdobiony kominek osadzony w ścianie południowej, oświetlały trzy okna: od wschodu, zachodu i północy, z czego dwa posiadające boczne, kamienne siedziska, wyposażona też była w grubości muru zachodniego w latrynę. Ta ostatnia była stosunkowo obszerna, zaopatrzona w otwór doświetlający i kanał odprowadzający na dół nieczystości, połączony z kolejnym kanałem schodzącym z góry, gdzie pierwotnie musiała funkcjonować jeszcze jedna latryna obsługująca poddasze i galerię obronną. Poddasze było ogrzewane komikiem, zapewniało więc dodatkową przestrzeń mieszkalną.
Stan obecny
Stalker jest dziś jedną z najbardziej malowniczo usytuowanych i najbardziej znanych wież mieszkalnych w Szkocji (co zawdzięcza między innymi wykorzystaniu w filmie grupy Monty Pythona). Dzięki prowadzonym w drugiej połowie XX wieku pracom remontowym znajduje się w dobrym stanie i jest zamieszkiwana przez prywatnych właścicieli. Dla zwiedzających otwarta jest w wybrane letnie dni po wcześniejszym umówieniu wizyty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume II, Lorn, Edinburgh 1975.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.