Historia
Pierwsza kaplica powstać miała w St Monans około połowy VIII wieku na cześć świętego Monana, misjonarza prowadzącego działalność wśród Piktów, lub świętego Monana, biskupa Clonfert, którego szczątki miały być sprowadzone z Irlandii około 845 roku. Ta najstarsza budowla zastąpiona została przez większy kościół w 1362 roku z inicjatywy króla Dawida II. Według tradycji impulsem do jego budowy miała być rana jaką władca odniósł w bitwie pod Neville’s Cross w 1346 roku. Nie była ona śmiertelna, lecz fragment grotu strzały utknął w głowie Dawida i nie udało się go usunąć. Król miał odbyć pielgrzymką do St Monans, gdzie w trakcie modlitwy grot rzekomo w cudowny sposób wypadł. W rzeczywistości jednak Dawid II był angielskim więźniem po bitwie pod Neville’s Cross, a w Szkocji był jedynie przez dwa miesiące w 1352 roku przed ostatecznym uwolnieniem w 1357. Co więcej prace budowlane rozpoczęto dopiero w 1362 roku, długo po rzekomych wydarzeniach po bitwie. Wiadomo natomiast, iż pomiędzy 1362 a 1370 duże sumy na budowę wydawał sir William Dishington, królewski steward. Po ukończeniu kościół uposażony został dochodami z ceł miasta Cupar dla dwóch kapłanów.
Przed 1477 rokiem kościół przekazany został przez Jakuba III zakonnikom dominikańskim, którzy wznieść mieli w pobliżu oratorium lub hospicjum. W tym samym roku papież Sykstus IV zarządził, iż mieli oni utworzyć w St Monans konwent oraz wznieść odpowiednie zabudowania klasztorne, jednak zamierzenia tego najpewniej nigdy nie zrealizowano. Już w 1519 roku miejsce określane było jako zrujnowane, przez co przekazano je zakonnikom z St Andrews. Na miejscu pozostało jedynie dwóch starszych dominikanów którzy mieli pełnić posługi.
W 1544 roku kościół został spalony przez Anglików. Najpewniej po zakończeniu wojny został odbudowany, gdyż w 1649 roku St Monans oddzielono od parafii Kilconquhar, a przyłączono do Abercrombie. W 1772 kościół miał się ponownie znajdować w złym stanie, przeprowadzone wówczas naprawy były jednak tylko częściowe. Gruntowną renowację przeprowadzono dopiero w 1828 roku.
Architektura
Kościół wzniesiony został na skalistym wybrzeżu, na południowy – zachód od rybackiej osady St Monans. By do niego dojść od strony wsi trzeba było przekroczyć strumień Inweary Burn, który znajdował ujście do morza tuż za furtą przykościelnego cmentarza. Droga do kościoła najpewniej wiodła samym brzegiem, którego skaliste podłoże zostało częściowo obciosane by ułatwić dostęp. Teren samego kościoła był nierówny, ze stokiem opadającym w stronę wschodnią i południową.
Kościół planowano zbudować na planie krzyża, lecz ostatecznie nie udało się tego osiągnąć. Nie został wybudowany korpus nawowy, przez co świątynia uzyskała nietypowy, krótki kształt, złożony z transeptu zwieńczonego pośrodku czworoboczną wieżą oraz mocno wydłużonego, czteroprzęsłowego, prostokątnego w planie prezbiterium (około 15,2 x 7 metrów). Od północy, południa i wschodu bryła została wzmocniona zewnętrznymi przyporami, a od zachodu z wieży w XVI wieku wysunięto ryzalitowo wieżyczkę komunikacyjną mieszczącą klatkę schodową.
Mury kościoła posadowiono na sfazowanym cokole, zaś elewacje zewnętrzne przedzielono horyzontalnie gzymsem poprowadzonym poniżej okien. Kolejny gzyms, podokapowy, utworzono z konsol i rzeźbionych małych ludzkich głów. Jako że szczyty cofnięto nieco w głąb w stosunku do murów obwodowych, na konsolach udało się utworzyć wąską galerię dostępną z poddasza. Pomiędzy przyporami przeprute zostały duże ostrołuczne okna, wypełnione dwu, trój i czwórdzielnymi maswerkami. Wyjątkiem była południowa ściana transeptu z dwoma oknami o półkolistych zamknięciach. Charakterystyczny wygląd otrzymała także elewacja wschodnia prezbiterium, przedzielona pośrodku przyporą flankowaną przez dwa duże okna ostrołuczne, ponad którą umieszczono trzecie, nieduże, podłużne i zamknięto półkoliście okno.
Pierwotne wejście do kościoła prawdopodobnie znajdowało się pośrodku ściany zachodniej, gdzie wiodło do trzech przęseł podsklepionego transeptu. Wnętrze prezbiterium również przykryte zostało sklepieniem. Zastosowano układ tierceroński, w którym oprócz krzyżujących się żeber przewodnich oraz długiego żebra poprowadzonego wzdłuż kalenicy, z narożników każdego przęsła wypuszczono po dwa dodatkowe żebra (poza przęsłami skrajnymi, wschodnim i zachodnim, gdzie w skrajnych narożnikach znalazły się tylko pojedyncze dodatkowe żebra). Żebra przewodnie opuszczono na kapitele służek poprowadzonych pomiędzy oknami, zaś żebra dodatkowe (tiercerońskie) zakończono bez konsol w górnych partiach okien. Zostały one spięte małymi zwornikami, większe, okrągłe zworniki zastosowano natomiast do spięcia żeber przewodnich. Ozdobiono je motywami roślinnymi i herbowymi.
Stan obecny
Nieukończony kościół choć zachował kształt uzyskany w średniowieczu (większość detali architektonicznych pochodzi z XV wieku), częściowo został przekształcony w okresie nowożytnym. Nie ma już oryginalnego wejścia zachodniego ani umieszczonego obok dużego gotyckiego okna, na miejscu którego znajduje się współczesny, prosty otwór, zaś portal w południowym ramieniu transeptu pochodzi z XIX wieku. W całości nowożytną jest również zakrystia dostawiona od północy do prezbiterium. Wewnątrz w trakcie modernizacji obniżona została o nieco ponad 1 metr posadzka kościoła, częściowo rekonstruowane musiało być także sklepienie transeptu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Medieval abbeys and churches of Fife: a heritage guide, Glenrothes 1996.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.