Historia
Zamek biskupi w St Andrews powstał na początku XIII wieku w czasach urzędowania Rogera de Beaumonta, około 40 lat po rozpoczęciu budowy okazałej katedry, w czasach gdy miasto zaczynało przejmować rolę głównego kościelnego ośrodka Szkocji. Niewiele wiadomo o tej najstarszej budowli, prawdopodobnie w dużej części jej obwarowania, poza budynkiem bramnym, były jeszcze konstrukcji drewniano – ziemnej.
Pod koniec XIII wieku, na skutek śmierci Aleksandra III bez męskiego potomka, w Szkocji narósł kryzys dynastyczny, w którym biskupi St Andrews odegrali kluczową rolę. W 1290 roku biskup William Fraser zaprosił angielskiego króla Edwarda I, by ten rozsądził spór pomiędzy pretendentami do tronu. Wybrany został John Balliol, lord Galloway, którego angielski władca podporządkował sobie, czyniąc marionetką stojącą na czele zwasalizowanego kraju. Gdy jednak w 1296 roku Edward wezwał Balliola i szkockie rycerstwo do uczestnictwa w zbrojnej wyprawie do Francji, spotkał się z odmową. Stało się to przyczyną konfliktu zwanego pierwszą wojną o szkocką niepodległość, rozpoczętą spaleniem przez Anglików przygranicznego Berwick upon Tweed i szybką kampanią w trakcie której Edward zajął większość Szkocji. Szkoci odpowiedzieli powstaniem Williama Wallace, które pomimo iż zostało rozbite pod Falkirk w 1298 roku, nie zakończyło zbrojnego oporu. W 1304 roku Edward przebywał na zamku w St Andrews, gdzie zebrał parlament w przykatedralnym klasztorze. Ogłosił na nim Williama wyjętym spod prawa wyrzutkiem, po czym udał się na północ by zająć zamek Stirling. W trakcie tego oblężenia biskup William Lamberton z St Andrews zawarł tajny pakt z Robertem Brucem w celu wyparcia Anglików i koronowania Roberta na króla Szkocji, co uczyniono w 1306 roku. Rok później zmarł Edward I, a Szkoci zaczęli odzyskiwać inicjatywę, co zakończyło się wielkim zwycięstwem pod Bannockburn w 1314 roku. Robert prowadził wówczas politykę niszczenia zamków by nie stały się one punktami oparcia dla Anglików, choć zamek w St Andrews najpewniej uniknął tego losu, jako że Robert nie mógł sobie pozwolić na zrażenie biskupa Lambertona.
W 1328 roku zmarł biskup Lamberton, a rok później król Robert, który pozostawił u władzy nieletniego syna Dawida. Niepewna sytuacja związana z następstwem tronu sprawiła, iż w 1332 roku wybuchła druga wojna o szkocką niepodległość. Rok później Szkoci zostali rozgromieni pod Halidon Hill, a Anglicy między innymi zajęli zamek w St Andrew. Wzmocnili oni jego obwarowania i obsadzili garnizonem, choć w 1337 roku regent, sir Andrew Murray, po trzytygodniowym oblężeniu, w trakcie którego wykorzystano machinę zwaną Boustour (był to zapewne trebusz), zdołał odbić warownię. Następnie postanowiono zamek rozebrać, by nie wpadł on ponownie w ręce Anglików.
Odbudowę zamku przeprowadzono dopiero pod koniec XIV wieku, w czasach urzędowania biskupa Waltera Trailla, który zmarł w swej nowej siedzibie w 1401 roku. W kolejnych latach na zamku przebywał król Jakub I, który uzyskał wykształcenie w czasach biskupa Henrego Wardlawa, fundatora założonego w 1412 roku uniwersytetu St Andrews. Wiadomo, iż Jakub I spędził na zamku święta bożego narodzenia 1425 roku, otoczony przez ambasadorów Filipa burgundzkiego i wielu magnatów królestwa. Jego wnuk, Jakub III, prawdopodobnie urodził się na zamku w 1452 roku. Warownię wykorzystywano także jako więzienie, przetrzymywany był w nim między innymi Dawid, książę Rothesay, najstarszy syn i dziedzic króla Roberta III, uwięziony w 1402 roku na rozkaz swojego wuja, księcia Albany. W 1425 roku był natomiast na zamku więziony syn księcia Albany, Murdoch, przetrzymywany przed egzekucją w Stirling. Kolejnym znanym więźniem był Patrick Graham, pierwszy arcybiskup St Andrews, paradoksalnie pojmany na swym własnym zamku w 1478 roku, po tym jak uznano go za szalonego i pozbawiono urzędu.
W 1513 roku król Jakub IV działając w porozumieniu z francuskimi sprzymierzeńcami najechał Anglię i poległ w przegranej bitwie pod Flodden. Zginął w niej także Alexander Stewart, arcybiskup St Andrews, co doprowadziło do konfliktów przy próbach obsadzenia urzędu. Ostatecznie obrany został Andrew Foreman, zastąpiony w 1521 roku przez Jamesa Beatona, arcybiskupa Glasgow i kanclerza królestwa Szkocji. Był on wpływowym politykiem na dworze Jakuba V zwalczającym ruch reformatorski i szukającym przymierza z Francją. Po objęciu nowego urzędu, w związku z niespojonymi czasami oraz szybkim rozwojem artylerii, przystąpił do przebudowy zamku, wznosząc dwie masywne basteje na miejscu starszych wież.
Następcą zmarłego w 1538 roku Jamesa Beatona został jego bratanek David Beaton. Ambitny, bogaty i wpływowy (został pierwszym od 150 lat szkockim kardynałem), uczynił sobie wielu wrogów zarówno w kraju jak i w protestanckiej Anglii, którą zraził sobie odmową na propozycję poślubienia nieletniej królowej Marii z księciem Edwardem, synem króla angielskiego Henryka VIII. Doprowadziło to w 1543 roku do wybuchu wojny zwanej szorstkimi zalotami, zaś w 1546 roku spalenie przez Beatona na stosie protestanckiego kaznodziei Georga Wisharta, doprowadziło do wrzenia pośród szkockich zwolenników reformacji. Grupa lairdów z Fife przy angielskim wsparciu wdarła się wówczas podstępem do zamku w przebraniu robotników, zabiła kardynała i wywiesiła jego nagie zwłoki z zamkowych murów. By odbić zamek oblężenie rozłożył regent Arran, walki jednak przeciągały się, pomimo prowadzenia zaawansowanych prac minerskich. W 1547 roku zwarto rozejm w trakcie którego na zamek udał się John Knox, następca Wisharta, przyszły przywódca szkockiej reformacji i twórca narodowego protestanckiego Kościoła Szkocji. Walki jednak wznowiono po przybyciu francuskich statków sprzymierzonych z regentem Arranem. Rozpoczęły one dewastujący ostrzał od strony morza, który doprowadził do zniszczenia całej wschodniej części zamku. Obrońców pojmano, a Johna Knoxa zesłano na francuskie galery. Zrujnowany zamek zaczął co prawda odbudowywać kolejny arcybiskup St Andrews, John Hamilton, który przeprowadził się do skrzydła południowego i ufundował nowy, renesansowy portal bramny, lecz zamek podzielił los katedry i został porzucony po odniesieniu zwycięstwa przez szkocką reformację w 1560 roku. W 1606 roku parlament przekazał go earlowi Dunbar, w 1612 roku zwrócony został arcybiskupowi Gordonowi Gledstanes, który zdołał nawet przeprowadzić jakieś pomniejsze naprawy, lecz ostatecznie w drugiej połowie XVII wieku popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek usytuowany został na niewielkim, skalistym cyplu lądu wysuniętym ku północy do zatoki St Andrews. Wysokie na około 15 metrów klify chroniły go od wschodu i północy, zaś na pozostałych kierunkach wyciosano w skale przekop o szerokości około 8,5 metra. Pod koniec XIV wieku założenie uzyskało w planie kształt pięcioboku, nieco wydłużonego na linii północ – południe i zamykającego dziedziniec o bokach około 45 metrów. Obronę zapewniały kurtyny murów, połączone w każdym z pięciu narożników z czworoboczną wieżą.
Największą z wież, mieszczącą zarazem pierwotną bramę wjazdową, była wieża południowa, najbardziej spośród wszystkich wysunięta w stronę przekopu (po powiększeniu XIII-wiecznego budynku bramnego o część południową w pierwszej połowie XIV wieku). W przyziemiu, tuż ponad ukośnym cokołem, mieściła portal bramny, zamykany mostem zwodzonym przerzucanym ponad fosą. Do jego obsługi wykorzystywane były łańcuchy lub liny opuszczane na drewnianych belkach z dwóch szczelinowych otworów ponad portalem. Na przełomie XIV i XV wieku biskup Walter Traill zablokował jej przejazd bramny oraz przekształcił wnętrza wieży by mogła ona służyć celom mieszkalnym. Wiązało się to między innymi z przebiciem w jej elewacjach okien, zaś nową bramę utworzono w kurtynie muru po zachodniej stronie wieży. Początkowo był to zapewne zwykły ostrołuczny portal poprzedzony mostem zwodzonym. W latach 20-tych lub 30-tych XVI wieku wjazd rozbudowano o zewnętrzną kurtynę oraz podsklepione pomieszczenia straży osadzone pomiędzy stary i nowy mur. Z nieznanych przyczyn w okresie tym pogrubiono też od wnętrza wschodnią ścianę starej wieży bramnej, która miała odtąd około 3 metry szerokości, w porównaniu do około 1,8 metrowych ścian południowej i zachodniej.
W narożniku północno – zachodnim znajdowała się wieża Morska, jako jedyna umieszczona w całości na dziedzińcu, tak iż nie wystawała przed kurtyny murów a jej ściany tworzyły z nimi równe zewnętrzne elewacje. Na poziomie dziedzińca wewnątrz grubych murów mieściła dwa małe pomieszczenia z których wschodnie było nieoświetloną celą więzienną, zaopatrzoną jedynie w wąską szczelinę wentylacyjną w ścianie wschodniej. W podłodze celi znajdował się okrągły otwór prowadzący do wykutego w skale lochu więziennego. Miał on 7,3 metra głębokości i rozszerzał się do około 4,6 metrów na spodzie, stanowiąc jedne z najcięższych szkockich więzień. Pierwsze piętro wieży prawdopodobnie pełniło funkcje mieszkalne, gdyż ogrzewane było kominkiem osadzonym w ścianie północnej. Stamtąd spiralna klatka schodowa wiodła na najwyższą kondygnację oraz na wieńczącą wieżę i otaczającą poddasze galerię obronną. Obok wieży Morskiej, w przyległej zachodniej kurtynie znajdowała się furta, wykorzystywana przez służbę i pracowników do komunikacji z podzamczem.
Narożnik północno – wschodni zajmowała wieża Kuchenna, prawie w całości wysunięta przed kurtyny murów na skaliste wybrzeże. Miała ona w planie formę czworoboczną, zbliżoną do kwadratu oraz bardzo masywne mury od strony morza, dochodzące do aż 3,5 metra grubości. W przyziemiu mieściła dwie podłużne, przykryte sklepieniem kolebkowym komory pełniące rolę spiżarni, zaś na piętrze kuchnię obsługującą pobliską aulę. Mieścił się w niej kamienny zlew z odpływem do pozbywania nieczystości, dwie półki ścienne oraz okazałe palenisko do przygotowywania potraw. Dodatkowo w przyległym skrzydle północnym w XVI wieku umieszczono piec chlebowy, a pomiędzy skrzydłem a wieżą znajdowało się przejście do furty morskiej, która dawała możliwość dosyłania zaopatrzenia statkami.
Dwie kolejne wieże czworoboczne pierwotnie zajmowały narożniki południowo – zachodni i południowo – wschodni, zabezpieczając przekop i kurtyny murów przyległe do wieży bramnej. W latach 20-tych XVI wieku w związku z rozwojem artylerii na ich miejscu wzniesiono cylindryczne basteje o średnicy około 8 metrów i murach grubości 2 metrów. Mieściły one przynajmniej trzy kondygnacje.
Przestrzeń dziedzińca zamkowego była w większości pusta, zajmowana jedynie przez głęboką na 7 metrów studnię. Wszystkie zabudowania znajdowały się przy kurtynach murów do których były dostawione. Duża część z nich w średniowieczu zapewne była konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, pełniąc rolę zabudowań gospodarczych i pomocniczych. Wyróżniało się skrzydło południowo – wschodnie mieszczące dwie kondygnacje z kaplicą na górze. Parter zajmowany był przez dwie podsklepione komnaty, od XVI wieku poprzedzone pięcioarkadowym gankiem od strony dziedzińca. Drugim znacznym budynkiem było skrzydło wschodnie w którym znajdowała się wielka aula (great hall), najważniejsze pomieszczenie reprezentacyjne i publiczne na zamku. W typowy dla tego typu budowli sposób zajmowała ona górne piętro, zaś parter przeznaczony był na spiżarnie i magazyny.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie zaawansowanej ruiny. Najlepiej zachowanym elementem jest południowa wieża, pierwotnie bramna, przebudowana na mieszkalną i przekształcona w XVI wieku, kiedy to przebito w niej duże okna od strony miasta. Po jej zachodniej stronie widoczne jest skrzydło bramne z pierwszej połowy XVI wieku, dostawione do starszej kurtyny XIV-wiecznej, zaś w północnej części zamku znajdują się dolne partie dwóch narożnych wież: Kuchennej i Morskiej. Praktycznie nic nie pozostało po wschodniej części zamku, wpierw zniszczonej francuskim ostrzałem od strony morza, a później obsunięte do wody na początku XIX wieku. Zamek znajduje się obecnie pod opieką Historic Environment Scotland, która udostępnia go dla zwiedzających. Oprócz ruin obejrzeć można chodniki minerskie, wykonane pod ziemią w czasie oblężenia z 1546 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown M., Scottish baronial castles 1250-1450, Oxford 2009.
Brown M., Stevenson K., Medieval St Andrews, Woodbridge 2017.
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Owen K., Scott N., Tabraham C., St Andrews castle, cathedral and historic burgh, Edinburgh 2018.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.